Frumvarp Katrínar Jakobsdóttur forsætisráðherra um vernd uppljóstrara sem lagt var fyrir þingið síðastliðið haust var samþykkt á Alþingi í gær. Þetta eru fyrstu heildarlögin um þetta efni, að því er fram kemur á vef Stjórnarráðsins.
Lögin taka gildi um næstu áramót en þau ná til uppljóstara óháð því hvort sem þeir starfa hjá hinu opinbera eða á einkamarkaði. Þau gilda um starfsmenn sem greina í góðri trú frá upplýsingum eða miðla gögnum um brot á lögum eða aðra ámælisverða háttsemi í starfsemi vinnuveitenda þeirra.
Frumvarpið var upphaflega samið af nefnd um umbætur á löggjöf á sviði tjáningar-, fjölmiðla- og upplýsingafrelsis sem forsætisráðherra skipaði þann 16. mars 2018.
Í frumvarpinu er greint á milli innri og ytri uppljóstrunar og miðað við að hið síðarnefnda sé jafnan ekki heimilt nema hið fyrrnefnda hafi verið reynt til þrautar og um sé að ræða brot sem varðar fangelsisrefsingu eða í húfi séu afar brýnir almannahagsmunir.
Bann við því að láta þann sem miðlar upplýsingum sæta óréttlátri meðferð
Samkvæmt lögunum telst miðlun upplýsinga eða gagna, að uppfylltum skilyrðum frumvarpsins, ekki brot á þagnar- eða trúnaðarskyldu starfsmanns. Hún leggi hvorki refsi- né skaðabótabyrgð á hann og geti ekki heldur leitt til stjórnsýsluviðurlaga eða íþyngjandi úrræða að starfsmannarétti.
Þá er lagt sérstakt bann við því að láta hvern þann sæta óréttlátri meðferð sem miðlað hefur upplýsingum eða gögnum samkvæmt skilyrðum laganna. Lögð er sönnunarbyrði á atvinnurekanda á þann hátt að ef líkur eru leiddar að óréttlátri meðferð skal hann sýna fram á að sú sé ekki raunin og greiða skaðabætur ef það tekst ekki.
Mælt er fyrir um að veita skuli starfsmanni gjafsókn komi til ágreinings fyrir dómi um það hvort miðlun hans á gögnum eða upplýsingum hafi samrýmst skilyrðum frumvarpsins.
Viðhorf til uppljóstrana í atvinnulífi breyst
Bent var á í minnisblaði sem starfshópur um eflingu trausts í stjórnmálum og stjórnsýslu sendi til forsætisráðherra þann 12. apríl árið 2018 að á síðustu áratugum hefði viðhorf til uppljóstrara og uppljóstrana í atvinnulífi og opinberu lífi breyst töluvert. Í stað höfuðáherslu á hollustu við vinnuveitanda, samstarfsfólk og vinnustað, hefðu skyldur borgarans við samfélagið hlotið meira vægi. Það væri almennt viðurkennt að mikilvægt er að starfsfólk fyrirtækja og stofnana væri reiðubúið til að benda á og afhjúpa ólöglega þætti í starfsemi – og þætti sem fela í sér veruleg frávik frá góðu siðferði eða ógna hagsmunum almennings og samfélagsins með skýrum og óumdeilanlegum hætti.
Samkvæmt minnisblaðinu vantaði hér á landi lagalega vernd fyrir einstaklinga í atvinnulífinu sem koma á framfæri upplýsingum af þessu tagi þótt mikil umræða hefði verið um gagnsemi slíkrar lagasetningar á undanförnum árum. OECD hefði í tilmælum sínum til íslenskra stjórnvalda mælt sérstaklega með slíkum ákvæðum í tengslum við erlend mútubrot.
Lög af þessu tagi væru líkleg til að styðja þá sem hafa gert árangurslausar tilraunir til að koma upplýsingum á framfæri á sínum starfsvettvangi við samstarfsfólk og yfirmenn. Vitneskjan um að samfélagið mæti þá einstaklinga sem eru tilbúnir að láta borgaralegar skyldur við samfélagið ganga framar meðvirkni gæti til lengri tíma einungis aukið gagnsæi í stjórnsýslu, atvinnulífi og viðskiptum og leitt til heilbrigðari starfshátta.
