Þrátt fyrir að lög um varnir gegn hagsmunaárekstrum innan Stjórnarráðs Íslands hafi tekið gildi fyrir tveimur mánuðum, sem á að láta hagsmunaverði, sem kallast einnig lobbíistar, sem beita sér innan Stjórnarráðsins skrá sig, hefur einungis einn slíkur gert það. Forsætisráðuneytið sendi ítrekun til stærstu hagsmunasamtaka landsins síðastliðin þriðjudag þar sem „áréttuð heimild þeirra til að senda tilkynningu um þá einstaklinga sem sinna hagsmunagæslu í umboði þeirra.“
Þetta kemur fram í svari Katrínar Jakobsdóttur forsætisráðherra við fyrirspurn Jóns Þórs Ólafssonar, þingmanns Pírata, um málið.
Lagasetningin gerði einnig ráð fyrir að skrá yfir tilkynningar um hagsmunaverði yrði birt á vef Stjórnarráðsins. Það hefur ekki gerst og samkvæmt svari forsætisráðherra stendur vinna við gerð sérstaks vefsvæðis yfir. „Vinnan er á lokastigi en ráðgert er að vefsvæðið verði aðgengilegt almenningi í lok febrúarmánaðar.“
„Gagnsæi þarf að ríkja um samskiptin“
Frumvarp um varnir gegn hagsmunaárekstrum innan Stjórnarráðsins, sem forsætisráðherra lagði fram, var samþykkt í fyrrasumar. Samkvæmt lögunum þurftu æðstu stjórnendum Stjórnarráðsins og aðstoðarmenn ráðherra að tilkynna um eignir sínar, skuldir og ábyrgðir hérlendis og erlendis, auk sömu upplýsinga um maka og ólögráða börn á framfæri þeirra frá og með síðustu áramótum, þegar lögin tóku gildi. Sama hópi er skylt að tilkynna til forsætisráðuneytisins gjafir og önnur hlunnindi og fríðindi í tengslum við starfið og ráðuneytið ætlar að birta almenningi þessar upplýsingar á vef Stjórnarráðs Íslands.
Í lögunum er líka að finna reglur um aukastörf æðstu stjórnenda í Stjórnarráðinu og aðstoðarmanna ráðherra þar sem kemur fram að störf þeirra teljist full störf og að meginreglu sé óheimilt að sinna aukastörfum samhliða þeim.
Í grein sem Katrín Jakobsdóttir skrifaði og birti á Kjarnanum í júní 2020 sagði að eitt af meginviðfangsefnum frumvarpsins væri að ná utan um samskipti handhafa framkvæmdarvalds við svokallaða hagsmunaverði. „Hugtakið hagsmunaverðir nær yfir þá sem tala máli einkaaðila gagnvart stjórnvöldum og leitast við að hafa áhrif á störf þeirra í atvinnuskyni. Það ber að taka fram í þessu samhengi að almennt er sjálfsagt að stjórnvöld taki tillit til þarfa og væntinga þeirra einstaklinga og fyrirtækja sem ákvarðanir stjórnvalda hafa áhrif á. Það er heldur ekki óeðlilegt að einkaaðilar feli hagsmunavörðum að gæta hagsmuna sinna gagnvart hinu opinbera, hvorki almennt né í einstökum málum. Gagnsæi þarf hins vegar að ríkja um samskiptin[...]Með nýjum reglum verður gagnsæi í kringum þessi samskipti aukið til muna. Upplýsingar um aðkomu hagsmunavarða og annarra einkaaðila að samningu stjórnarfrumvarpa skal tilgreina í greinargerð með frumvörpum. Það er mikilvægt til að alþingismenn og allur almenningur geti hæglega áttað sig á því þegar stjórnarfrumvarp er samið að tillögu utanaðkomandi aðila sem getur átt hagsmuna að gæta.“
Reynslan mun leiða í ljós hvort þörf sé fyrir strangari reglur
Lögin mæla einnig fyrir um bann við því að æðstu stjórnendur í Stjórnarráðinu og aðstoðarmenn ráðherra noti upplýsingar sem þeir höfðu aðgang að í starfi sér eða öðrum til óeðlilegs ávinnings.
Æðstu stjórnendum verður auk þess óheimilt að gerast hagsmunaverðir í sex mánuði eftir að störfum fyrir Stjórnarráðið lýkur. Forsætisráðuneytið getur veitt undanþágu frá þessu banni ef lítil eða engin hætta er talin á hagsmunaárekstrum vegna nýja starfsins.
Í áðurnefndri grein Katrínar sagði hún að einhverjir kynnu að ætla að það að setja skýrari reglur um hagsmunaskráningu og aukið gagnsæi um æðstu stjórnendur í Stjórnarráðinu sýni að eitthvað tortryggilegt sé í gangi í stjórnsýslu ríkisins. Hún telur þvert á móti að það sýni vilja handhafa opinbers valds til að efla gagnsæi. „Ég tel að þessi lög feli í sér jákvætt skref í átt að opnari og vandaðri stjórnarháttum innan Stjórnarráðsins. Reynsla af framkvæmd þeirra mun enn fremur varpa ljósi á það hvort ástæða sé til að leiða í lög strangari reglur eða sambærilegar reglur um fleiri hópa opinberra starfsmanna, svo sem forstöðumenn ríkisstofnana. “
