Alþingi samþykkti í vikunni frumvarp sem ég lagði fram í janúar um varnir gegn hagsmunaárekstrum. Markmið þess er að setja skýrari reglur um störf þeirra starfsmanna Stjórnarráðsins sem fara með æðsta vald í málefnum stjórnsýslunnar. Um er að ræða ráðherra, ráðuneytisstjóra, skrifstofustjóra og sendiherra. Þá tekur hluti ákvæða frumvarpsins einnig til aðstoðarmanna ráðherra. Málið á rætur að rekja til stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar þar sem lögð er áhersla á góð vinnubrögð, opna og gagnsæja stjórnsýslu og að kappkostað verði að miðla upplýsingum um ákvarðanir og ferli sem varða hagsmuni almennings.
Samkvæmt frumvarpinu verður æðstu stjórnendum Stjórnarráðsins og aðstoðarmönnum ráðherra skylt að tilkynna um eignir sínar, skuldir og ábyrgðir hérlendis og erlendis, auk sömu upplýsinga um maka og ólögráða börn á framfæri þeirra. Sama hópi verður skylt að tilkynna til forsætisráðuneytisins gjafir og önnur hlunnindi og fríðindi í tengslum við starfið og mun ráðuneytið birta almenningi þessar upplýsingar á vef Stjórnarráðs Íslands.
Við setningu reglna af þessu tagi þarf að gæta að jafnvægi milli þess að almenningur geti nálgast upplýsingar um hagsmuni æðstu stjórnenda Stjórnarráðsins annars vegar og friðhelgi einkalífs þeirra hins vegar. Með hliðsjón af síðarnefnda sjónarmiðinu er mælt fyrir um tilteknar undantekningar frá meginreglunni um að tilkynna skuli hagsmuni og birta upplýsingar um það opinberlega. Þannig verður ekki skylt að tilkynna um skuldir og ábyrgðir vegna íbúðarhúsnæðis og bifreiðar til eigin nota, skuldbindingar vegna námslána, minni skuldbindingar við hefðbundnar lánastofnanir undir 5 milljónum króna og gjafir undir 50.000 krónum á ársgrundvelli. Þá er ekki gert ráð fyrir að sá hluti skránna sem tekur til skrifstofustjóra og sendiherra verði birtur opinberlega og sama á við um börn og ólögráða börn allra starfsmannanna. Forsætisráðuneytið mun hins vegar halda utan um þessar upplýsingar, nýta þær við ráðgjafar- og eftirlitshlutverk sitt og birta þær almenningi þegar almannahagsmunir krefjast þess.
Eitt af meginviðfangsefnum frumvarpsins er að ná utan um samskipti handhafa framkvæmdarvalds við svokallaða hagsmunaverði. Hugtakið hagsmunaverðir nær yfir þá sem tala máli einkaaðila gagnvart stjórnvöldum og leitast við að hafa áhrif á störf þeirra í atvinnuskyni. Það ber að taka fram í þessu samhengi að almennt er sjálfsagt að stjórnvöld taki tillit til þarfa og væntinga þeirra einstaklinga og fyrirtækja sem ákvarðanir stjórnvalda hafa áhrif á. Það er heldur ekki óeðlilegt að einkaaðilar feli hagsmunavörðum að gæta hagsmuna sinna gagnvart hinu opinbera, hvorki almennt né í einstökum málum. Gagnsæi þarf hins vegar að ríkja um samskiptin.
Ríkisstjórnin hefur haft frumkvæði að því að birta yfirlit yfir fundi ráðherra í opnum dagbókum. Þar kemur til dæmis fram að ég hef átt fjöldamarga fundi með hagsmunavörðum í tíð minni sem forsætisráðherra. Stundum eru slík samskipti sjálfkrafa álitin tortryggileg en það eru þau ekki ef allt er uppi á borðum og hagsmunaaðilar hafa ekki óeðlileg áhrif á störf opinberra aðila. Með nýjum reglum verður gagnsæi í kringum þessi samskipti aukið til muna. Upplýsingar um aðkomu hagsmunavarða og annarra einkaaðila að samningu stjórnarfrumvarpa skal tilgreina í greinargerð með frumvörpum. Það er mikilvægt til að alþingismenn og allur almenningur geti hæglega áttað sig á því þegar stjórnarfrumvarp er samið að tillögu utanaðkomandi aðila sem getur átt hagsmuna að gæta.
Þá er einnig mælt fyrir um bann við því að æðstu stjórnendur í Stjórnarráðinu og aðstoðarmenn ráðherra noti upplýsingar sem þeir höfðu aðgang að í starfi sér eða öðrum til óeðlilegs ávinnings. Þá verður æðstu stjórnendum óheimilt að gerast hagsmunaverðir í sex mánuði eftir að störfum fyrir Stjórnarráðið lýkur. Forsætisráðuneytið getur veitt undanþágu frá þessu banni ef lítil eða engin hætta er á hagsmunaárekstrum vegna nýja starfsins. Ef synjað er um undanþágu skal starfsmaðurinn halda launum sínum til loka sex mánaða tímabilsins eða þar til hann tekur við öðru starfi.
Gagnsæi er undirstaða trausts. Því er gríðarlega mikilvægt að skýrar reglur, m.a. um skráningu og meðferð hagsmuna æðstu stjórnenda hins opinbera, séu settar og virkt eftirlit haft með framkvæmd þeirra. Þær eru nauðsynlegar til að slíkt traust geti skapast. Við lagasmíðina var höfð hliðsjón af niðurstöðum innlendra og erlendra sérfræðinga, til að mynda skýrslu starfshóps um eflingu trausts á stjórnmálum og stjórnsýslu, ábendingum GRECO, samtaka ríkja gegn spillingu og leiðbeiningum OECD, Efnahags- og framfarastofnunar Evrópu, um opinber heilindi.
Einhverjir kynnu að ætla að það að setja skýrari reglur um hagsmunaskráningu og aukið gagnsæi um æðstu stjórnendur í Stjórnarráðinu sýni að eitthvað tortryggilegt sé í gangi í stjórnsýslu ríkisins. Ég tel þvert á móti að það sýni vilja handhafa opinbers valds til að efla gagnsæi sem er að mínu viti helsta undirstaða trausts og heilinda. Ég tel að þessi lög feli í sér jákvætt skref í átt að opnari og vandaðri stjórnarháttum innan Stjórnarráðsins. Reynsla af framkvæmd þeirra mun enn fremur varpa ljósi á það hvort ástæða sé til að leiða í lög strangari reglur eða sambærilegar reglur um fleiri hópa opinberra starfsmanna, svo sem forstöðumenn ríkisstofnana.
Höfundur er forsætisráðherra.
