Nýverið barst Heiðu Guð­nýju Ásgeirs­dótt­ur, bónda á Ljót­ar­stöðum í Skaft­ár­tungu, ábyrgð­ar­bréf í pósti. Í því leynd­ust tíma­móta­frétt­ir: Lagt hefur verið til að friða vatna­sviðs Skaft­ár, svæð­is­ins sem orku­fyr­ir­tæki hafa í fleiri ár sóst eftir að virkja. Og með frið­lýs­ing­unni yrði Búlands­virkj­un, sem Heiða hefur barist af krafti gegn, aldrei byggð. „Þetta er besta jóla­kveðja sem ég hef nokkru sinni feng­ið,“ segir Heiða Guðný við Kjarn­ann, innt eftir við­brögðum við frið­lýs­ing­ar­til­lög­unni.

En þar sem þetta er til­laga og frið­lýs­ingin ekki í höfn spyr blaða­maður hvort hún ótt­ist að babb eigi eftir að koma í bát­inn. „Ég trúi því að þetta hald­i,“ svarar Heiða, „en er líka búin að læra það að ekk­ert er öruggt í þessu lífi, sér­stak­lega ekki ef það eru pen­ingar ein­hvers staðar í spil­in­u.“

Sam­kvæmt lögum um vernd- og orku­nýt­ingu land­svæða, ramma­á­ætl­un, skal frið­lýsa þau svæði sem ákveðið er að setja í vernd­ar­lokk áætl­un­ar­inn­ar, eða eins og segir orð­rétt í lög­un­um: „Stjórn­völd skulu þegar Alþingi hefur sam­þykkt vernd­ar- og orku­nýt­ing­ar­á­ætlun hefja und­ir­bún­ing að frið­lýs­ingu land­svæða sem ástæða þykir til að frið­lýsa gagn­vart orku­vinnslu sam­kvæmt vernd­ar­flokki áætl­un­ar­inn­ar.“

Virkj­un­ar­kost­ur­inn Búlands­virkj­un, sem Suð­ur­orka, dótt­ur­fé­lag HS Orku, hefur verið með á teikni­borð­inu í Skaftá rétt við Hóla­skjól, var settur í bið­flokk 2. áfanga ramma­á­ætl­un­ar. Verk­efn­is­stjórn 3. áfang­ans lagði árið 2016 til að hann færi í vernd­ar­flokk. Árin liðu og það var ekki fyrr en í vor, tæpum sex árum síð­ar, sem Alþingi afgreiddi til­lög­una. Og þar með var Búlands­virkjun komin í vernd­ar­flokk.

Það þýðir þó ekki að ekki megi hreyfa við þeirri flokk­un. Raunin er sú að Alþingi getur ákveðið að færa virkj­un­ar­kosti innan ramma­á­ætl­unar svo lengi sem virkj­un­ar­leyfi hefur ekki verið gefið út fyrir kosti í nýt­ing­ar­flokki og kostir í vernd­ar­flokki hafa ekki verið frið­lýstir með lög­um.

Umhverf­is­stofnun hefur nú lagt fram til kynn­ingar til­lögu að frið­lýs­ingu vatna­sviðs Skaftár á grund­velli flokk­unar virkj­un­ar­kost­ar­ins Búlands­virkj­unar í ramma­á­ætl­un. Til­gang­ur­inn er að vernda vatna­sviðið gegn orku­vinnslu. Frið­lýs­ingin nær til alls vatna­sviðs Skaftár ofan fyr­ir­hug­aðra stíflu­mann­virkja og meg­in­far­vegs árinnar og næsta nágrennis hans til sjáv­ar.

Frestur til að skila athuga­semdum við til­lög­una er til og með 2. febr­úar 2023. Að kynn­ing­ar­tíma loknum tekur Umhverf­is­stofnun saman umsögn um fram­komnar athuga­semdir og vísar til­lögu að frið­lýs­ing­ar­skil­málum til ráð­herra.

­Suð­ur­orka áform­aði að reisa 150 MW virkjun í Skaftá, í 319 m hæð yfir sjó, rétt við Hóla­skjól. Þar átti að rísa stífla þvert yfir ána og veita bæði Skaftá og bergvatns­ánni Syðri­-Ó­færu í göngum inn í grunnan dal við Þor­valdsaura. Þar stóð til að gera um 10 fer­kíló­metra miðl­un­ar­lón. Stöðv­ar­hús átti að byggja við suð­aust­ur­enda lóns­ins og þaðan átti að veita vatn­inu um önnur göng og út í Skaftá, skammt frá bænum Búlandi sem virkj­un­ar­kost­ur­inn dregur nafn sitt af.

Fram­kvæmdin myndi hafa áhrif á þrjár ár; Skaftá sjálfa, Syðri­-Ó­færu og Tungufljót. Þetta hefði þýtt að far­vegur Skaftár yrði vatns­lít­ill á 14-15 kíló­metra kafla. Fram­kvæmdin hefði einnig haft áhrif á Syðri­-Ó­færu og Tungufljót en þar stóð til að reisa stíflu í Rás­gljúfri og miðl­un­ar­lónið hefði roðið í far­vegi þess. Talið er að vatns­magn í Tungufljóti þar sem það rennur í Kúða­fljót hefði minnkað um 50 pró­sent og áin því ekki áfram til í núver­andi mynd.

Skaftá á upp­tök sín í Skaft­ár­jökli í vest­an­verðum Vatna­jökli. Jök­ul­hlaup eru algeng í Skaftá en þau verða vegna jarð­hita undir jökli í Skaft­ár­kötl­um. Það svæði sem Búlands­virkjun var áformuð á er stór­brot­ið, enda rétt við Eld­gjá, hina 75 kíló­metra löngu gossprungu sem er hluti af Kötlu­kerf­inu og gaus árið 939. Ófæru­foss fellur ofan í gjána, sem til­heyrir Vatna­jök­uls­þjóð­garði og er svæðið vin­sælt til úti­vist­ar.

Heiða Guðný lýsti bar­áttu sinni gegn Búlands­virkjun í bók Stein­unnar Sig­urð­ar­dótt­ur, Heiða – fjall­dala­bóndi sem kom út árið 2016. Hún hafði áður vakið athygli á mál­inu, m.a. með skrifum sín­um, og bar­áttan leiddi hana í póli­tík í Skaft­ár­hreppi. Hún hefur nú sagt skilið við þann kafla.

Er verk­efn­is­stjórn 3. Áfanga ramma­á­ætl­unar lagði til að Búlands­virkjun færi í vernd­ar­flokk héldu margir að þar með væri málið í höfn. Að öllu tali um virkj­un­ina væri þar með sjálf­hætt. En það reynd­ist ekki raun­in. HS Orka gaf Búlands­virkjun ekki svo auð­veld­lega upp á bát­inn og sagði við Kjarn­ann í fyrra að hún teldi kost­inn eiga „fullt erindi í nýt­ing­ar­flokk“ ramma­á­ætl­un­ar. End­ur­meta ætti þá þætti sem taldir voru nei­kvæðir og urðu til þess að virkj­unin var sett í vernd­ar­flokk til­lög­unn­ar. „Að heyra þetta var enn eitt höggið í kvið­inn,“ sagði Heiða í við­tali við Kjarn­ann af þessu til­efni. Hún sagði að hins vegar hefði mátt eiga von á því þar sem til­laga ramma­á­ætl­unar væri enn óaf­greidd og svæðið ekki frið­lýst. „Á meðan staðan er þannig þá er þetta yfir­vof­andi hætta. Þetta er ekki búið.“

En núna, þegar frið­lýs­ing­ar­á­formin eru komin fram, er til­finn­ingin allt önn­ur. „Hún er dásam­leg,“ segir Heiða. „Skaftá kom á undan okkur og hún mun lifa okkur öll, þangað til okkur tekst að bræða Vatna­jökul það er að segja. Það er svo ekki síður gleði­leg stað­reynd að Tungufljót muni um ókomna tíð halda sínu blá­tæra vatns­magni og renna í friði um sín móbergs­gljúfur og aura og fram­hjá kot­inu mín­u.“