„Við þurfum að taka til hend­inni að því er varðar sam­þjöppun valds og sam­þjöppun auð­magns í þessu kerf­i,“ sagði Svan­dís Svav­ars­dóttir mat­væla­ráð­herra, í við­tali við Sig­mund Erni Rún­ars­son á Frétta­vakt­inni í gær­kvöldi. Umfjöll­un­ar­efni þátt­ar­ins var kvóta­kerfið og áform um breyt­ingar á því. Hún ræddi hið sama í Morg­un­út­varp­inu á Rás 1 í morgun og sagði ólg­una sem fylgt hafi kerf­inu alla tíð sé vegna þess að það „urðu of fáir of rík­ir“.

Svandísi fannst Ver­búðin „al­gjör­lega frá­bær­ir“ þættir sem hafi fengið okkur öll til að horfa í bak­sýn­is­speg­il­inn „og svo­lítið á okkur sjálf“. Þátta­röðin væri svo ekki síst um „þennan stór­hættu­lega kok­teil við­skipta og stjórn­mála,“ sagði Svan­dís svo á Rás 1 í morg­un, „pen­inga­legra hags­muna og póli­tískra hags­muna.“ Hættan á spill­ingu væri fyrir hendi í raun­veru­leik­an­um.

Sig­mundur Ernir Rún­ars­son spurði ráð­herr­ann á Frétta­vakt­inni hvernig við hefðum „kom­ist þang­að“ og vís­aði til afleið­inga kvóta­kerf­is­ins.

„Þá langar mig að tala um okkar erindi, okkar vinstri manna, í stjórn­mál­in,“ svar­aði Svan­dís. „Og það er að greina á milli stjórn­mála og við­skipta. Það er að segja almanna­valds­ins ann­ars vegar og fjár­magns­ins hins veg­ar. Og þarna sjáum við dæmi, óþægi­lega gott dæmi um það, að þegar þessi tvö öfl, þessir tveir kraftar í raun og veru, fara í eina sæng. Og úr því verður kjör­lendi fyrir spill­ingu, fyrir þróun sem að verður erfið og kemur niður á fólki, á öllum almenn­ing­i.“

Svan­dís segir að staðan á þessum árum í sjáv­ar­út­vegi, áður en kvóta­kerfið var sett á, hafi verið þannig að „það þurfti eitt­hvað að ger­ast“. Koma hafi þurft í veg fyrir að gengið væri um of á fiski­stofna og að fjár­fest­ingar í grein­inni væru of mikl­ar. „Sumir hlutar kerf­is­ins hafa algjör­lega þjónað þeim mark­mið­u­m.“ Í grunn­inn væri sjáv­ar­út­veg­ur­inn að ganga mjög vel.

En að um leið og hún færi að spyrja fólk hver vandi kerf­is­ins væri „þá koma alltaf þessi svör. Það er ann­ars vegar að það séu of fáir sem verða of rík­ir. Og hins vegar það að það eru byggðir sem hafa í raun og veru algjör­lega liðið fyrir þessa kerf­is­breyt­ingu. Þetta þýðir það að við þurfum að taka til hend­inni að því er varðar sam­þjöppun valds og sam­þjöppun auð­magns í þessu kerf­i.“

Að hluta til væri hægt að gera það með því að vera skýr­ari hvað varðar tengda aðila í lög­gjöf­inni „og senni­lega þurfum við að breyta lög­unum í því“. Einnig væri hægt að gera betur með eft­ir­liti. „Með því að halda betur utan um það að það séu í raun og veru ekki tengdir aðilar sem séu með alla tauma í sínum hönd­um.“

Svan­dís sagði umboð stjórn­valda til slíks eft­ir­lits til stað­ar. „Ef við eigum að ná ein­hverju sem heitir sátt í þessu kerfi, sem er ekki eitt­hvað sem við gerum á nokkrum vikum eftir fjöru­tíu ára spennu, þá gerum við það með því að kerfið sé að þessu leyt­inu til rétt­lát­ara.“

En ætlar þú að gera þetta? spurði Sig­mundur Ern­ir.

„Já, það ætla ég að ger­a.“

Til­teknar breyt­ingar væri að sögn Svan­dísar hægt að gera strax, m.a. að skerpa á eft­ir­liti. En síðan þurfi að taka kerfið í heild, í sam­ræmi við stjórn­ar­sátt­mál­ann, bera það saman við kerfi ann­arra landa, „og sjá hvort að við séum að ná þessum mark­mið­u­m“.

Svan­dís sagði aðspurð að það myndi sjá sér stað að í stóli ráð­herra sjáv­ar­út­vegs sæti mann­eskja sem væri með „heild­ar- og almanna hags­muni númer eitt. Það er mitt hlut­verk. [...] Ég lít svo á að ég sé í þessum mála­flokki ráð­herra allrar þjóð­ar­innar og alls sam­fé­lags­ins en ekki til­tek­inna hags­muna.“

Algjört „al­gjört lyk­il­at­riði“ væri að koma auð­linda­á­kvæði í stjórn­ar­skrá. Nátt­úru­auð­lind­ir, hvort sem það er fisk­ur­inn, fall­vötnin eða vind­ur­inn, eru auð­lindir „sem eng­inn getur átt annar en þjóðin öll“.

Spurð hvort það gæti reynst erfitt að ná þessum breyt­ingum fram í stjórn með Sjálf­stæð­is­flokki svar­aði ráð­herr­ann því til að stórum skrefum í stjórn­málum þurfi að ná með breiðri sátt. „Ég treysti mér til þess að stíga þessi skref með það að leið­ar­ljósi að við séum alltaf undir flaggi heild­ar­hags­muna.“

Svan­dís seg­ist hafa sett sér það mark­mið að taka saman þau verk­efni sem stefnt sé á að fara í og leggja fyrir rík­is­stjórn fyrir mán­aða­mótin og að málið verði einnig inn í sam­ráðs­gátt stjórn­valda þar sem almenn­ingur getur nálg­ast það og sagt sína skoðun á því.

Lögin eru skýr

Til að veiða fisk í íslenskri lög­­­­­sögu þarf að kom­­­ast yfir úthlut­aðan kvóta sem úthlutað er í sam­ræmi við lög um stjórn fisk­veiða. Um­rædd lög eru skýr. Þau segja að eng­inn hópur tengdra aðila megi halda á meira en tólf pró­­­sent af heild­­­ar­afla. Þau mörk eiga að koma í veg fyrir of mikla sam­­­þjöppun í sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegi á meðal þeirra fyr­ir­tæki sem fá að vera vörslu­að­ili fiski­mið­anna, sem eru sam­­­kvæmt lögum þó ekki eign þeirra heldur þjóð­­­ar­inn­­­ar. Til að telj­­ast tengdur aðili er þó gerð krafa um meiri­hluta­­­eign eða raun­veru­­­leg yfir­­­ráð. Í því feldst að aðili þurfi að eiga meira en 50 pró­­­sent í öðrum aðila eða ráða yfir honum með öðrum hætti til að þeir séu taldir tengdir aðil­­­ar. Þau mörk hafa verið harð­­lega gagn­rýnd, enda mjög há í öllum sam­an­­burð­i. 

Mikil sam­­­­þjöppun hefur átt sér stað í sjá­v­­­­­ar­út­­­­­­­vegi á Íslandi á und­an­­­­förnum ára­tug­um, eftir að fram­­­­sal kvóta var gefið frjálst og sér­­­­stak­­­­lega eftir að heim­ilt var að veð­­­­setja afla­heim­ildir fyrir banka­lán­um, þótt útgerð­­­­ar­­­­fyr­ir­tækin eigi þær ekki í raun heldur þjóð­in. Slík heim­ild var veitt árið 1997. 

Tíu stærstu með rúm­lega 67 pró­sent kvót­ans

Haustið 2020 héldu tíu stærstu útgerðir lands­ins sam­an­lagt á 53 pró­­sent af úthlut­uðum kvóta, en Kjarn­inn greindi frá því í nóv­em­ber í fyrra að það hlut­­fall væri komið upp í rúm­­lega 67 pró­­sent. 

Sam­hliða þess­­ari þróun hefur hagn­aður sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­fyr­ir­tækja auk­ist gríð­­ar­­lega. Hagn­aður geirans fyrir skatta og gjöld frá byrjun árs 2009 og út árið 2020 var alls um 665 millj­­­arðar króna, sam­­kvæmt sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­gagna­grunni Deloitte. Af þeirri upp­­­hæð fór undir 30 pró­­­sent til íslenskra rík­­­is­ins, eig­anda auð­lind­­­ar­inn­­­ar, í formi tekju­skatts, trygg­inga­gjalds og veið­i­­gjalda. En rúm­­­lega 70 pró­­­sent sat eftir hjá eig­endum fyr­ir­tækj­anna.

Þegar Fiski­stofa birti síð­ast tölur um sam­þjöppun afla­heim­ilda var eitt fyr­ir­tæki yfir þeim lög­bundnu tólf pró­sent hámarki, Brim sem skráð er á íslenskan hluta­bréfa­mark­að. Brim leysti úr þeirri stöðu 18. nóv­­em­ber síð­­ast­lið­inn þegar það seldi afla­l­hlut­­deild fyrir 3,4 millj­­arða króna til Útgerð­­ar­­fé­lags Reykja­vík­­­ur. Eig­andi Útgerð­ar­fé­lags Reykja­vík­ur, Guð­mundur Krist­jáns­son, er for­stjóri Brim og stærsti ein­staki eig­andi þess fyr­ir­tæk­is.

Fjórar blokkir, kenndar við Sam­herja, Brim, Kaup­­fé­lag Skag­­firð­inga og Ísfé­lag­ið, halda á rúm­­lega 60 pró­­sent af öllum úthlut­uðum kvóta á Íslandi en aðilar innan þeirra eru ekki í öllum til­vikum skil­greindir sem tengdir sam­kvæmt gild­andi lög­um.