Sjón­varps­þátta­röðin Ver­búð­in, sem sýnd er á sunnu­dags­kvöldum á RÚV, hefur vakið verð­skuld­aða athygli. Þar fléttar Vest­ur­port-hóp­ur­inn saman tíð­ar­anda sem sam­an­stóð af frá­bærri tón­list, hall­æris­legri tísku, grodda­legum drykkju­hátt­um, sígar­ett­ureyk­ing­um, harð­neskju níunda ára­tug­ar­ins og óhefl­uðu kyn­lífi við sögu helstu atvinnu­greinar þjóð­ar­inn­ar, sjáv­ar­út­veg­inn. 

Þótt vís­anir þátt­anna í raun­veru­lega atburði eins og Stein­grím Her­manns­son á sund­skýlu að stæra sig við erlenda frétta­menn um ágæti Íslend­inga, eða athuga­semdir um að bílar á Vest­fjörðum hefðu ekki verið með bíl­númer sem byrj­uðu á X, séu fyr­ir­ferða­mikil í almennri umræðu um þætt­ina er alvar­legri und­ir­tónn til stað­ar.

Það liggur fyrir að höf­undar þeirra hafa ein­sett sér að þýða áhrif fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerf­is­ins á íslenskt sam­fé­lag fyrir áhorf­endur í gegnum skáld­verk. 

Og þeim er að takast það afburða­vel.

Mark­mið sem gleymd­ust

Í þætti síð­asta sunnu­dags minnt­ist spillti stjórn­mála­mað­ur­inn Jón Hjalta­lín, sem á í svo nánu sam­bandi við for­stjóra útgerð­ar­innar að þau sofa reglu­lega sam­an, á „svörtu skýrsl­una“ svoköll­uð­u. 

Það er vísun í skýrslu sem Haf­rann­sókn­ar­stofnun gaf út árið 1975 og fjall­aði um slaka stöðu fiski­stofna við Íslands­strend­ur. Í kjöl­farið átti sér stað umræða um aðgerðir til að tryggja að sam­bæri­legt ástand og það þegar síldin hvarf myndi ekki end­ur­taka sig. Nið­ur­staðan var kerf­is­breyt­ing í sjáv­ar­út­vegi og kvóta­kerfið svo­kall­aða var bundið í lög árið 1983. 

Til­gangur þess var upp­haf­lega marg­þætt­ur. Í fyrsta lagi átti að draga úr veiði til að byggja upp stofna. Því var haldið fram að jafn­stöðu­afli þorsks, mik­il­væg­asta fisks­ins, gæti orðið um 500 þús­und tonn á ári með þessu. Raun­veru­leik­inn er að þetta mark­mið hefur aldrei náðst. Þvert á móti var úthlut­aður kvóti á yfir­stand­andi fisk­veiði­ári tæp­lega 209 þús­und tonn. 

Í öðru lagi átti kerfið að tryggja atvinnu í byggð­ar­lögum sem orðið höfðu til utan um fisk­veiðar og -vinnslu. Fram­sal kvóta og síðar stór­tækur útflutn­ingur á óunnum afla gerðu þau mark­mið að engu. Árið 1995 var íbúa­fjöldi tólf af fimmtán bæjum sem höfðu misst frá sér 60 pró­sent af kvóta sínum kom­inn undir eitt þús­und manns. Á Vest­fjörðum höfðu fjórir bæir/þorp misst 70 pró­sent þess kvóta sem var til staðar 1984.  

Í þriðja lagi átti að ná fram auknu hag­ræði innan grein­ar­inn­ar. Fækka skip­unum sem veiddu og búa til stærri og stöndugri fyr­ir­tæki sem gætu gert meira. Þetta mark­mið náð­ist, en með öðrum hætti en margir sáu fyrir sér. Gríð­ar­leg sam­þjöppun hefur átt sér stað.

Raunar er staðan þannig í dag að fjórar stærstu blokk­irnar í sjáv­ar­út­vegi halda á yfir 60 pró­sent af öllum úthlut­uðum afla­heim­ild­um. Sú stærsta, sem hverf­ist um Sam­herja, heldur á 22 pró­sent af öllum úthlut­uðum kvóta. Lög lands­ins segja að einn aðili megi ekki halda á meira en tólf pró­sent af kvóta hverju sinni. Þegar eitt útgerð­ar­fyr­ir­tæki fór yfir þau mörk í haust var það leyst með að selja afla­heim­ildir til ann­ars sem er í eigu for­stjóra þess fyrst­nefnda.

„Þú átt að sjá til þess“

Fram­sal kvót­ans var lög­fest í byrjun tíunda ára­tug­ar­ins. Þá máttu þeir sem fengu hann lán­aðan frá eig­and­an­um, íslensku þjóð­inni, selja þessa lán­uðu vöru og stinga afrakstr­inum í vas­ann. Það gerðu mjög marg­ir. Mjög, mjög marg­ir.

Stærsta breyt­ingin á sjáv­ar­út­vegs­kerf­inu varð hins vegar árið 1997 þegar heim­ild var gefin til þess að veð­setja kvóta fyrir láni frá banka. Það mátti taka eign þjóðar sem hafði verið lán­uð, leggja hana að veði og fá lán­aða pen­inga. Þeir pen­ingar voru fyrst að uppi­stöðu not­aðir af þeim sem áttu í góðu sam­bandi við banka til að kaupa aðra út úr geir­an­um. Til varð „papp­írs­fisk­ur“ sem búin var til úr engu. Til varð auður sem aldrei áður hafði sést í íslensku sam­fé­lag­i. 

Þess­ari breyt­ingu, og hvat­anum á bak­við hana, er gerð góð skil í síð­asta þætti Ver­búð­ar­innar þar sem spillti stjórn­ar­mála­mað­ur­inn ræðir við spillta banka­stjór­ann yfir kaffi og sígar­ettu eftir bad­mint­on­leik. Sá fyrr­nefndi seg­ir: „Við getum ekki eignað okkur fisk­inn í sjón­um, frekar en fugl­ana háloft­un­um.“ Sá síð­ar­nefndi hlær og svar­ar: „Bankar lána út á eignir með veð­lán­um. Fiskur getur orðið þessi eign. Þú átt að sjá til þess.“

Spillti stjórn­mála­mað­ur­inn bendir spillta banka­stjór­anum á að hann ætti sjálfur að fara á þing til að koma þessum hugð­ar­efnum sínum á fram­færi. 

Hann hlær hátt og seg­ir: „Á þessum þing­manna­laun­um? Nei.“

Þessi aðgerð er grunn­ur­inn að því fáveldi sem ríkir á Íslandi í dag. Þar sem fámennur hópur fólks hefur hagn­ast ævin­týra­lega á nýt­ingu þjóð­ar­eignar með aðstoð banka­manna á sama tíma og þeir hafa haft valda stjórn­mála­menn í vas­an­um. 

Grunn­ur­inn að vít­is­vél­inni sem hrundi 2008

Á tíunda ára­tugnum hjálp­uðu stóru útgerð­ar­menn­irnir og banka­menn­irnir nefni­lega hvorum öðrum við að upp­fylla drauma sína. Fjár­mála­fyr­ir­tækin lán­uðu útgerð­unum til að kaupa upp erlend sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki og eign­ast kvóta ​í öðrum lönd­um. Þegar leið á ára­tug­inn var svo farið í að lengja virð­is­keðju þeirra erlendis með enn frek­ari fjár­fest­ing­um. Útgerð­ar­menn­irnir voru fyrir vikið eig­in­lega fyrstu útrás­ar­vík­ing­arn­ir.

Í kafla sem Níels Ein­ars­son, doktor í mann­fræði, skrif­aði í bók­ina Gambling debt: Iceland´s rise and fall in the global economy sem kom út árið 2015, segir að hinn nýi auður sem skap­að­ist með veð­setn­ingu kvót­ans hafi komið sér vel fyrir bank­ana, þar sem auknar eigur og bætt eig­in­fjár­­hags­­staða þeirra dró að erlenda fjár­­­festa. Á þessum tíma hafi fáar eignir verið til á Íslandi utan sjáv­ar­út­vegs sem hægt var að veð­setja með þessum hætti. Í grein eftir Karl Fannar Sæv­ars­son mann­fræð­ing, sem birt­ist í Kjarn­anum sum­arið 2018, kom fram að draga mætti þá „ályktun að fram­­boð á lánsfé frá bönk­­unum hafi haft meiri áhrif á verð á afla­hlut­­deildum heldur en raun­veru­­legt verð­­mæti þeirra.“

Bankarnir voru einka­væddir skömmu síð­ar. Fimm árum eftir að þeirri fram­kvæmd lauk að fullu hrundi íslenska fjár­mála­kerf­ið, sem hafði marg­fald­ast af stærð, með gríð­ar­legum afleið­ingum fyrir sam­fé­lagið allt. Það tók ekki lengri tíma en það að búa til vít­is­­vél úr kerf­in­u. ­Síðar kom í ljós að stór­felld glæp­a­starf­semi hafi átt sér stað innan bank­anna og að kerfið byggði meira og minna á blekk­ing­um. Þá voru stórir aðilar úr útgerð komnir inn í eig­enda­hópa þeirra og sátu í stjórn­um.

Ákveðið að ganga ekki að veðum

Hrunið hefði getað reynst stór­út­gerð­inni afdrifa­ríkt. Í lok árs 2008 var talið að skuldir sjá­v­­­ar­út­­­vegs­ins gagn­vart bönk­­unum væru um 560 millj­­arð­ar króna, að stóru leyti í erlendri mynt. Eig­in­fjár­staðan var nei­kvæð um 80 millj­arða króna, sem þýddi að eignir dugðu ekki fyrir skuld­um.

Þessar skuldir voru fluttar inn í nýju bank­anna sem stofn­aðir voru á grunni þeirra föllnu, og voru í eigu íslenska rík­is­ins. Hægt hefði verið að ganga að veð­unum sem sett voru fyrir þessum lánum þegar ekki var hægt að greiða af þeim. 

Meiri­hluti póli­tískt skip­aðrar sátta­nefndar komst að þeirri nið­ur­stöðu í sept­em­ber 2010 að það ætti ekki að gera. Hægt er að fara yfir þá sem sátu í nefnd­inni hér. 

Þess í stað lagði nefndin meðal ann­ars til að ráð­ist yrði í „frek­ari úttekt á tengslum fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi og setja skýrar reglur um inn­byrðis tengsl fyr­ir­tækja.“ Meiri­hluti nefnd­ar­innar lagði auk þess til að gerðir yrðu „samn­ingar um nýt­ingu afla­heim­ilda og þannig gengið form­lega frá því að auð­lind­inni sé ráð­stafað af rík­inu gegn gjaldi og að eign­ar­réttur rík­is­ins sé skýr.“ 

Nú rúmum ell­efu árum síðar hefur ekk­ert þok­ast í þessum efn­um.

Gríð­ar­lega arð­bær fjár­fest­ing

Stór­út­gerðin barð­ist hat­ram­lega fyrir sínu á árunum eftir banka­hrun. Hún gaf út hræðslu­á­róður, sigldi flot­anum í land til að mót­­mæla veið­i­­­gjöld­um, keypti aug­lýs­ingar í dag­blöðum þar sem sjó­­mönnum og fjöl­­skyldum þeirra var beitt fyrir þær og fjár­festi svo í Morg­un­blað­inu, sem þá var enn víð­lesið og hafði slag­kraft, til að „fá öðru­vísi tök á umræð­unn­i.“ Með þessu tókst að stöðva nær allar breyt­ingar á kerf­inu, og sam­fé­lag­inu, sem útgerð­ar­risarnir töldu draga úr tæki­færum sínum til að verða rík­ari og valda­meiri.

Lík­lega mun þessi fjár­fest­ing reyn­ast ein sú arð­bærasta í Íslands­sög­unni. Hagn­aður geirans fyrir skatta og gjöld frá byrjun árs 2009 og út 2020 var alls um 665 millj­­­arðar króna á umræddu tíma­bili, sam­­kvæmt sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­gagna­grunni Deloitte. Af þeirri upp­­­hæð fór undir 30 pró­­­sent til íslenskra rík­­­is­ins, eig­anda auð­lind­­­ar­inn­­­ar, í formi tekju­skatts, trygg­inga­gjalds og veið­i­­gjalda. En rúm­­­lega 70 pró­­­sent sat eftir hjá eig­endum fyr­ir­tækj­anna. Hagur sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja lands­ins, sam­tala arð­greiðslna og auk­ins eigin fjár þeirra, hefur vænkast um meira en 500 millj­arða króna frá banka­hruni og til loka árs 2020. 

Halda verður til haga að eigið fé geirans er stór­­lega van­­metið þar sem virði kvóta, sem útgerðir eign­­færa, er bók­­fært á miklu lægra verði en feng­ist fyrir hann á mark­aði. Miðað við síð­ustu gerðu við­skipti með kvóta má ætla að virði hans sé um 1.200 millj­arðar króna. 

Á árinu 2020 greiddu sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki sér 21,5 millj­arð króna í arð en greiddu 17,4 millj­arða króna í bein opin­ber gjöld. 

Þá á eftir að draga frá þann kostnað sem hið opin­bera á Íslandi leggur út vegna þjón­­ustu við sjá­v­­­ar­út­­­veg­inn, t.d. vegna hafna, haf­rann­­sókna, eft­ir­lits, land­helg­is­­gæslu og til­­­fallandi kostn­aðar vegna fisk­veið­i­­­stjórn­­un­­ar. Heild­­ar­út­­­gjöld rík­­is­­sjóðs vegna eft­ir­lits og rann­­sókna vegna fisk­veiða og -vinnslu er áætlað um sjö millj­­arðar króna í ár. Veið­i­­­gjöldin ein og sér hrökkva vart fyrir þeim kostn­að­i. 

Þessa pen­inga hafa útgerð­ar­risar notað til að fjár­festa í flest öllum öðrum geirum sam­fé­lags­ins. Og tryggt sér stór­aukin ítök innan þess. 

Engin til­viljun

Ný könnun sem Pró­sent gerði sýnir að 57 pró­sent Íslend­inga hafi horft á fyrsta þátt­inn af Verð­búð­inni og að 88 pró­sent þeirra sem það gerðu hefðu verið ánægðir með þætt­ina. Ánægjan var sér­stak­lega mikil í yngstu ald­urs­hóp­un­um, sem voru ekki fæddir þegar stóru vörð­urnar í kerf­inu voru lagð­ar. 

Það er því ekki til­viljun að hags­muna­sam­tök útgerð­ar­fyr­ir­tækja hafa ráð­ist í umfangs­mikla aug­lýs­inga­her­ferð, sem nú er meðal ann­ars sýni­leg á strætó­skýlum höf­uð­borg­ar­inn­ar, sam­hliða því að Ver­búðin fór í sýn­ingu á RÚV. Á þeim skiltum er meðal ann­ars mynd af móð­ins konu að hanna lúx­usvöru og skrifað yfir: „Það veltur margt á íslenskum sjáv­ar­út­veg­i“. Skila­boðin eru skýr, áfram­hald­andi til­vera ofur­ríkrar yfir­stéttar útgerð­ar­fjöl­skyldna er und­ir­staðan sem fínni blæ­brigði íslensks atvinnu­lífs hvíla á. 

Ofan á þetta bæt­ist að rann­sókn á meintri skatta­snið­göngu, pen­inga­þvætti og mútu­greiðslum Sam­herja, stærstu sjáv­ar­út­vegs­sam­stæðu lands­ins, er langt komin. Verði nið­ur­staðan sú að þeir stjórn­endur og starfs­menn fyr­ir­tæk­is­ins sem eru með stöðu sak­born­ings verði ákærðir mun það vigta þungt inn í umræðu um fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerf­ið. 

Í kjöl­farið má búast við hefð­bund­inni hræðslu­á­róð­urs­gas­lýs­ingu vel borg­aðra og hæfi­leik­a­ríkra lobbí­ista grein­ar­innar þar sem gagn­rýnendur kyrr­stöð­unnar verða nídd­ir, logið upp á þá afstöðu eða hags­munum og allt reynt til að hengja sig í auka­at­riði til að ræða ekki aðal­at­rið­ið, sem er alltaf hvernig eigi að skipta afrakstri af nýt­ingu auð­lindar milli eig­anda hennar og þess sem fær að nýta hana. 

Stjórn­mála­menn sem segja ekki satt

Nær allir stjórn­mála­flokkar lands­ins sem eiga full­trúa á Alþingi hafa það á stefnu­skrá sinni að breyta fisk­veiði­kerf­inu og láta það fyrst og síð­ast þjóna almanna­hags­mun­um. Flokkar sem vilja inn­kalla kvóta, gera veiði­rétt­indi tíma­bund­in, binda þjóð­ar­eign á þeim í stjórn­ar­skrá, breyta skil­grein­ingu á tengdum aðilum eða stuðla að fjöl­breytni í útgerð fengu meiri­hluta atkvæða í síð­ustu þing­kosn­ing­um. Það rímar við kann­anir sem sýna að mik­ill meiri­hluti þjóð­ar­innar er óánægð með fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerfið og telur það bein­línis vera ógn við lýð­ræð­ið.

Raun­veru­leik­inn er hins vegar sá að fiski­miðin hafa verið einka­vædd. Og þau hafa verið einka­vædd án þess að nein almenni­legt greiðsla hafi einu sinni komið fyr­ir. Frá sjón­ar­hóli rík­is­sjóðs er um verst heppn­uðu einka­væð­ingu sög­unnar að ræða.

­Stjórn­mála­menn skipa enda­lausar nefnd­ir, leggja fram frum­vörp sem ná aldrei í gegn, boða stjórn­ar­skrár­breyt­ingar sem aldrei verða að neinu og tala á torgum þegar það hentar þeim um nauð­syn þess að ná sátt um þetta svöðu­sár á íslenska þjóð­ar­lík­am­an­um. Ekk­ert breyt­ist hins vegar kjör­tíma­bil, eftir kjör­tíma­bil, eftir kjör­tíma­bil annað en að ofur­stéttin í sjáv­ar­út­vegi verður enn rík­ari og enn valda­meiri. Í nýjum stjórn­ar­sátt­mála sitj­andi rík­is­stjórnar er boðuð ein nefndin til sem á að gera meira og minna það sama sem allar hinar hafa gert: að „há­marka mög­u­­leika Íslend­inga til frek­­ari árang­­urs og sam­­fé­lags­­legrar sáttar um umgjörð grein­­ar­inn­­ar.“

Jón Hjalta­lín, per­sóna Gísla Arnar Garð­ars­sonar í Ver­búð­inni, er ekki byggð á ein­hverjum einum stjórn­mála­manni. Hann er allir stjórn­mála­menn­irnir sem hafa klifað á því að fiski­miðin séu sam­eign þjóð­ar­innar í aðdrag­anda kosn­inga en síðan lagst kylli­flatir fyrir frek­ustu mönnum íslenskrar sam­tíma­sögu að þeim lokn­um. 

Þegar hann og Harpa, per­sóna Nínu Daggar Fil­ipp­us­dótt­ur, renna saman í eitt ofan á skrif­borð­inu í fisk­vinnsl­unni þá er sá sam­runi tákn­rænn fyrir helstu mein­semd íslensks sam­fé­lags: sam­runa sam­eig­in­legra hags­muna útgerðar og stjórn­mála til að verja pen­inga og völd.

Jón og Harpa eru nefni­lega víða í þessu sam­fé­lagi okk­ar.