Sífellt fleiri á besta aldri meta Ísland núna þannig að eina vitið sé að beina öllum kröftum sínum að sér og sínu en vera and­lega og likam­lega fjar­staddur umræð­una, átökin og leið­indin í sam­fé­lag­inu. Leið­ar­val lands­stjórn­ar­innar skipti engu máli því hún ráði ekki við neitt. „Ég hef gef­ist upp á Íslandi“ heyr­ist uns atkvæði eru greidd með fót­unum og fjöl­skyldur eða fyr­ir­tæki flytja til ann­arra landa. Nú hefur það líka gerst að kom­inn er í ljós svo um munar hljóm­grunnur fyrir því að leggja niður sjálf­stætt ríki Íslend­inga og ganga frekar í Nor­eg. Fylk­is­flokk­ur­inn seg­ist hafa þús­und manns á skrá, sem er senni­lega fleiri sálir en tveir til þrír af sex núver­andi flokkum með full­trúa á Alþingi hafa á sínum skrám.

Orð Jóns Helga­sonar

Frekar en að ræða í löngu máli hvað sé húmor og hvað alvara skulum við nota orð skálds­ins Jóns Helga­son­ar, sem sagði í ljóði þegar dró til illra tíma í Dan­mörku árið 1940: – „hugur mun sær­ast uns tóm­lætið ger­ist hans brynja.“

[em­bed]htt­p://issu­u.com/kjarn­inn/docs/2014_09_04/50[/em­bed]

Versti hluti hruns­ins var án efa sam­fé­lags­lega tauga­á­fall­ið, óvissan, ótt­inn, reið­in. Nú, sex árum síð­ar, finnst flestum mjög óskýrt hver útkoman er eftir öll átök­in. Hið eina aug­ljósa að biðin eftir næsta góð­æri sé í algleymi – en hver vann? Fyrstu vikur og mán­uði eftir banka­hrunið vildu allir bretta upp ermar og gera gagn, leggja af mörkum til nýs og betri tíma en hugur særð­ist uns tóm­lætið gerð­ist hans brynja. Tóm­læt­is­brynjan er mann­leg við­brögð við óbæri­legu ástandi í stríði allra gegn öllum þar sem allt er leyfi­legt. For­stjóri fjár­mála­eft­ir­lits er dæmdur fyrir að leka banka­leynd­ar­gögnun um þing­mann. Aðstoð­ar­maður ráð­herra ákærður fyrir að leka gögnum um hæl­is­leit­enda. Heild­ar­myndin er him­in­hróp­andi. Neð­an­jarð­ar­bar­daga­kerfi opn­ast upp í smá­rík­inu þar sem allt skyldi vera uppi á borð­um. Það er barist úti um allt með öllum til­tækum óhreinum ráð­um. Allir eru sárir og sam­fé­lags­sárin verða djúp og langvar­andi.

Höf­uð­borg­ar­svæði og lands­byggð

Húsa­smíða­meist­arar fara létt með að telja efn­hag­skreppu­árin sem leiddu af hrun­inu og þau eru orðin fleiri en þekkst hefur frá stríðslokum nú þegar rofar til hjá þeim, meðal ann­ars vegna hót­el­bygg­inga. Eitt og annað á Íslandi var í sama blóma og fyrr hvað sem hruni leið: Mun­ur­inn á höf­uð­­borg­ar­svæði og lands­byggð var þannig slá­andi. Eftir að fjár­mála­kerfið hafði unnið sinn mikla skaða hélt raun­hag­kerfið uppi atvinnu í land­inu með ærnu erf­iði og aðhaldi en fær ekki lof fyr­ir. Hvernig sköpum við meiri verð­mæti, aukum fram­leiðni og tryggjum lífs­kjör? Raun­hag­kerfið þarf raunsanna stefnu um ábyrga hag­stjórn og for­gangs­röð­un. Í stað­inn hrósum við okkur af nátt­úru­öflum og þökkum fisk­gengd og eld­gosum heppni okkar og ný auðs­á­hrif. Góð­æri er ekki hag­stjórn­ar­hug­tak heldur orð um veð­ur.

Tóm­læt­is­brynjan skapar minnstu kjör­sókn sög­unnar hér á landi, umboðs­þurrð við gerð kjara­samn­inga, rík­is­stjórn með minnsta mælda traust, borg­ar­stjórn sem lýsir þann óstjórn­tækan sem fer með for­sæt­is­ráðu­neyt­ið, svo ekki sé minnst á upp­lausn sam­skipta dóms­mála­ráð­herra, lög­reglu og ákæru­valds. Á Íslandi varð hrunið að sam­fé­lags­krísu sem sér ekki fyrir end­ann á.

En sá veru­leiki hruns­ins sem tóm­læt­is­brynjan hindrar að sé ræddur öðru­vísi en í hálf­kær­ingi er hárs­breiddin sem var frá því haust­dag­ana 2008 að Ísland steypt­ist í gjald­þrot og end­aði sögu sína sem sjálf­stætt ríki. Það er of háska­legt og yfir­þyrm­andi að engu hafi munað að allt væri búið – til að hægt hafi verið að meta af skyn­sam­legu viti og yfir­sýn. Enn sex árum síðar virð­ist eng­inn vilja sjá að orsakanna var að leita í veik­leikum Íslands sem rík­is. Veik­leikum sem rista dýpra en nokkur stjórn­mála­­flokk­ur, ein­stakar stofn­anir eða ein­stak­ling­ar, veik­leikum sem eru sam­eig­in­legt vanda­mál okkar allra. Ræðum það í djúpri alvöru en ekki hálf­kær­ingi.

Sjálf get ég lýst óhugn­að­inum sem það var það dimma haust 2008 að sitja á ráð­herra­fund­um, heyra sam­töl og með­taka ásak­anir á hendur Íslandi um að vera „failed state“, þar með hættu­legt öðrum og kennt um ófarir miklu fleiri en sjálfs sín. Ég hef oftar en ég hef nokkra tölu á heyrt og þurft að svara spurn­ingum – ekki síst frá frænd­unum frægu á Norð­ur­­löndum – um það hvort Ísland yfir­leitt eigi mannauð til að halda uppi Seðla­banka, Fjár­mála­eft­ir­liti, rík­is­stjórn og alvöru hag­stjórn rík­is.

Tóm­læt­is­brynjan

Ís­land bjarg­aði lífi sínu haustið 2008 naum­lega en þarf nauð­syn­lega á því að halda að sýna bæði inn á við og út á við að það eigi nýjan leik. Það var undra­verður árangur fyrri kyn­slóða að svo fámennt ríki yrði stofn­að­ili allra helstu alþjóða­stofn­ana nútím­ans og tæk­ist að byggja upp efna­hags­legt sjálf­stæði. Tóm­læt­is­brynja fólks­ins nú er versta ógnin sem steðjar að Íslandi, hún afsiðar og breytir félags­lífi í land­inu í bar­daga­völl þar sem drullan er æðst en dreng­skap­ur­inn lægst­ur. Það er hins vegar betra að orða hug­mynd­ina um að leggja Ísland niður sem ríki en missa tökin í með­vit­und­ar­leysi meðan rétt­ar­ríki, þing­helgi, frelsi fjöl­miðla eða líf­eyr­is­sjóða­kerfi molna nið­ur. Að orða slíka hug­mynd voru land­ráð til skamms tíma en af því að land­ráða­brigsl eru krabba­mein íslenskrar þjóð­fé­lags­um­ræðu og eyða alltaf heil­brigðu lífi hvar sem þau kvikna er það skref til góðs að kveða niður brigsl sem aðferð. Þá fyrst er hægt að ræða veik­leika Íslands á hlut­lægan hátt, af hverju þeir stafi og hvernig breyt­ingar í heim­inum ógni eða styrki stöðu lands­ins. Eðli­legt lýð­ræð­is­á­stand er sam­keppni hug­mynda um sterkara Ísland.

Einar Bene­dikts­son var ástríðu­fullur og bjart­sýnn raun­sæ­is­maður um Ísland og sagði um sjálf­stæð­is­við­leitni lands­ins í stuttum for­mála 1913: „Ef til vill mun hvergi jafn smáum hóp ætlað svo mikið að vinna.“ Og hann hafði hár­rétt fyrir sér. Öld síðar er Ísland, eitt fámenn­asta full­valda ríki heims, nýbúið að lifa naum­lega af „ne­ar-death experience“ eins og Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn orðar á ensku kjarna þess sem gerð­ist.

Nú er tíma­bært að spyrja sam­visku­spurn­inga: Af hverju ætt­irðu að láta þig eitt­hvað varða annað en þína eigin einka­hags­muni? Er til eitt­hvert reikn­ings­dæmi sem sýnir að það borgi sig fyrir þig? Til er afstaða sem felst í því skýra gróða­dæmi að sækj­ast eftir sam­fé­lags­legri ábyrgð­ar­stöðu til að beita henni í þágu eigin hags­muna. Þetta er þó ekki hægt að gera fyrir opnum tjöld­um, telst óheið­ar­legt og er í mörgum til­vikum ólög­legt og jafn­vel refsi­vert. Hvaða líkur eru á slíkum mála­gjöldum og hvaða líkur eru á hinu að þér tak­ist að fara óáreittur og glaður þínu fram og græða vel? Sumum finnst síð­asta spurn­ingin ætluð sið­blind­ingjum en öðrum hún vera sjálf­sögð. Hvað borgar sig á okkar tím­um? Sé næst spurt hverju get­urðu tapað verður svar­ið: Land­inu þínu.