Þau eru fjöl­mörg rétt­ar­höldin sem hafa skipt sköpum í gegnum tíð­ina. Í til­efni páska tók Krist­inn Haukur Guðna­son sagn­fræð­ingur saman lista yfir topp tíu rétt­ar­höldin í sög­unn­i. 

1. Nurem­berg rétt­ar­höldin

Nurem­berg, 1946

Eftir seinni heims­styrj­öld­ina ákváðu banda­menn að draga leið­toga nas­ista fyrir sér­stakan dóm­stól til að svara fyrir þennan mesta hild­ar­leik sög­unn­ar. Reyndar var um mörg rétt­ar­höld að ræða en þau fræg­ustu voru haldin yfir 24 æðstu mönnum rík­is­ins sem ennþá voru á lífi. Robert Ley framdi sjálfs­morð fyrir rétt­ar­höldin og Her­mann Gör­ing eftir að dómur féll. Auk þess var réttað yfir Martin Bor­mann í fjar­veru hans en hann var þá þegar lát­inn. Ákæran á hendur þeim var sam­særi um að spilla heims­friði, að heyja árás­ar­stríð, stríðs­glæpir og glæpir gegn mann­kyni (hug­tak sem þangað til var nán­ast óþekkt). Sak­born­ing­arnir báru fyrir sig að þeir hafi verið að fylgja skip­unum og köll­uðu rétt­ar­höldin rétt­læti sig­ur­vegar­anna. Það fór þó þannig að 4 af þeim voru sýkn­að­ir, 7 fengu langa fang­els­is­dóma og 12 af þeim voru dæmdir til dauða og hengdir 16. októ­ber sama ár.

2. Jóhanna af Örk

Rou­en, 1431

Jóhanna af Örk hafði leitt Frakka úr von­lausri stöðu í hund­rað ára stríð­inu. Hún var þó tekin til fanga af Búrg­und­um, banda­mönnum Eng­lend­inga. Frakka­kon­ungur borg­aði ekki lausn­ar­gjald og því var réttað yfir henni af enskum kirkju­dóm­stól. Eng­lend­ingar höfðu verið nið­ur­lægðir af ólæsri bænda­stúlku og því hlaut eitt­hvað meira að liggja að baki. Hún var kærð fyrir gald­ur, trú­villu og að ganga í karl­manns­föt­um. Yfir­heyrsl­urnar stóðu lengi yfir en hún ját­aði aldrei. Undir lok rétt­ar­hald­anna mætti hún í karl­manns­föt­um, að sögn til að verja sig frá kyn­ferð­is­legu áreiti varð­anna, og þótti það bera merki um sekt henn­ar. Hún var dæmd trú­vill­ingur og brennd lif­andi í Rouen 30. maí sama ár. Eitt helsta meist­ara­verk leik­stjór­ans Carls Dreyer er La Passion de Jeanne d´Arc frá árinu 1928, mynd sem byggð var á rétt­ar­skjöl­un­um.

3. Moskvu­rétt­ar­höldin

Moskva, 1936-1938

Rétt­ar­höldin voru sýnd­ar­mennska frá A til Ö, notuð til að rétt­læta aftökur og for­dæm­ingu á óvinum eða rétt­ara sagt hugs­an­legum óvinum Jós­efs Stalíns. Millj­ónir manna fór­ust í hreins­unum Stalíns úr öllum stéttum sam­fé­lags­ins og enn fleiri voru send í þrælk­un­ar­búðir í Síber­íu. Ein­ungis topp­arnir voru dregnir fyrir rétt. Þeir voru ákærðir fyrir að vinna gegn bylt­ing­unni og sov­éskum gild­um, morð, morð­til­raun­ir, njósnir og land­ráð. Meðal sak­born­inga voru Buk­har­in, Rykov, Zinovi­ev, Kamenev og Radek o.fl. Þetta voru „gömlu bols­hevík­arn­ir“, valda­klíkan í kringum Vla­dimír Lenín að und­an­skildum Stalín sjálf­um. Ein­ungis þeir sem ját­uðu skil­yrð­is­laust og þóttu minnsta ógnin „sl­uppu“ með Síber­íu­vist. Lang­flestir voru dæmdir til dauða og skotnir á innan við sól­ar­hring frá dóms­upp­kvaðn­ingu.

4. Roe vs Wade

Was­hington, 1971-1973

Málið sner­ist um gölluð og úrelt fóst­ur­eyð­ing­ar­lög í Texas­fylki Banda­ríkj­anna. Sækj­and­inn var ung þunguð kona, Norma McCor­vey (Jane Roe í máls­gögn­um) sem á end­anum átti barnið og gaf til ætt­leið­ing­ar. Hún kom þó aldrei í rétt­ar­sal heldur ein­ungis lög­fræð­ingar hennar sem höfðu leitað eftir slíku máli. Málið leit­aði alla leið til hæsta­réttar í Was­hington sem á end­anum dæmdi Roe í hag og upp frá því hafa fóst­ur­eyð­ingar verið lög­legar í Banda­ríkj­un­um. Málið klauf þjóð­ina í tvennt. Talað er um Pro-Choice ef fólk styður óskil­yrtan rétt til fóst­ur­eyð­inga og Pro-Life ef fólk hafnar hon­um. McCor­vey sjálf hefur snú­ist yfir í seinni hóp­inn og seg­ist sjá eftir mál­sókn­inni.

5. Oscar Wilde

London, 1895

Oscar Wilde var einn virt­asti rit­höf­undur og leik­rita­skáld síns tíma. Hann átti í ást­ar­sam­bandi við son mark­greifans af Queens­berry sem lík­aði það illa. Hann kall­aði Wilde „sódó­míta“ á leik­sýn­ingu og Wilde brást við með því að höfða meið­yrða­mál. Það reynd­ist þó feigð­ar­för því að Wilde var vissu­lega sam­kyn­hneigður og upp komst um fyrri ást­ar­sam­bönd hans. Hann var hand­tek­inn og ákærður fyrir kyn­villu. Málsvörn hans fólst í því að sam­band hans við karl­menn­ina hafi verið and­legt en ekki kyn­ferð­is­legt. Kvið­dóm­ur­inn gat ekki komið sér saman og því þurfti önnur rétt­ar­höld. Sá kvið­dómur sak­felldi Wilde og hann var dæmdur til tveggja ára þrælk­un­ar­vinnu. Þar skrif­aði hann eitt af sínum fræg­ustu verk­um, De Profundis (Úr djúp­un­um).

6. Slobodan Milos­evic

Haag, 2002-2006

Milos­evic hrakt­ist frá völdum í Serbíu og var loks fram­seldur til aþjóða stríðs­glæpa­dóm­stóls­ins, sak­aður um stríðs­glæpi og þjóð­ar­morð í átök­unum í Bosníu í upp­hafi tíunda ára­tug­ar­ins. Hann neit­aði aftur á móti að við­ur­kenna lög­sögu dóm­stóls­ins og varði sig sjálf­ur. Rétt­ar­höldin dróg­ust á lang­inn og loks lést hann úr hjarta­á­falli í fanga­klefa sínum áður en nið­ur­staða fékkst. Seinna ályktaði dóm­stóll­inn að Serbar væru ekki beinir ger­endur að þjóð­ar­morð­inu í Bosníu en hefðu brugð­ist því að koma í veg fyrir það og hefðu ekki sýnt sam­vinnu við að koma þeim seku til rétt­læt­is. Þó að Milos­evic hafi ekki verið dæmdur sýndu rétt­ar­höldin þó að alþjóða­sam­fé­lagið hafði burði til að draga fyrrum þjóð­höfð­ingja til saka fyrir glæpi þeirra í starfi.

7. Gali­leo Gali­lei

Róm, 1633

Gali­leo var einn af merk­ustu og fræg­ustu vís­inda­mönnum end­ur­reisn­ar­inn­ar. Það voru þó ekki hans eigin kenn­ingar sem komu honum í klandur heldur kenn­ingar prúss­neska stjörnu­fræð­ings­ins Nicolaus Copern­icus. Kenn­ingin var sú að jörðin snú­ist í kringum sól­ina en ekki öfugt. Þetta stang­að­ist harka­lega á við kenn­ingar kirkj­unnar um að jörðin væri mið­punktur alheims­ins. Því var hann í tvígang dreg­inn fyrir róm­verska rann­sókn­ar­rétt­inn. Hann var fund­inn sekur um trú­villu, verk hans voru bönnuð og hann sjálfur settur í stofu­fang­elsi. Gali­leo, sem var tæp­lega sjö­tug­ur, hætti þó ekki að vinna að vís­indum en lof­aði að kenna ekki framar það sem stang­að­ist á við kenn­ingar kirkj­unn­ar. Það var ekki fyrr en á 20. öld sem kirkjan við­ur­kenndi mis­tök sín og hreins­aði nafn Gali­leos.

8. Ted Bundy

Miami, 1979

Ted Bundy var einn af alræmd­ustu fjöldamorð­ingjum Banda­ríkj­anna en hann myrti að minnsta kosti 30 konur á ein­ungis fjórum árum. Hann var einnig kyn­ferð­is­lega brenglaður nauð­gari og nárið­ill. Glæpi sína framdi hann í mörgum fylkjum en það var í Flór­ída sem hann var ákærður fyrir árás á nokkrar stúlkur úr Florida State háskól­an­um. Tvær af þeim lét­ust og Bundy stóð því frammi fyrir dauða­refs­ingu. Rétt­ar­höldin sjálf voru stór­merki­leg. Þetta var í fyrsta skipti sem rétt­ar­höldum var sjón­varpað og nokkur hund­ruð manna alþjóð­legur fjöl­miðla­her fylgd­ist grannt með. Bundy varði sig sjálfur og ein­hvern veg­inn fór hann að því að eign­ast tölu­vert marga aðdá­end­ur, aðal­lega kven­kyns. Topp­ur­inn á bil­un­inni var þegar hann gifti sig í rétt­ar­salnum í miðri vitna­leiðslu. Hann var dæmdur til dauða og í kjöl­farið ját­aði hann á sig ótal morða. Hann var tek­inn af lífi með raf­magns­stól árið 1989.

9. Sókrates

Aþena, 399 f.Kr

Einn fræg­asti heim­spek­ingur allra tíma var sak­aður um trú­villu og að spilla æsk­unni með óæski­legum kenn­ing­um. Það sem stóð í raun að baki ákærunni var valda­bar­átta innan Aþenu. Sókrates þótti styðja ólýð­ræð­is­leg öfl og talað gegn þáver­andi vald­höfum í borg­inni. Hann var orð­inn sjö­tugur en hafði ennþá tölu­verðan áhrifa­mátt og marga fylg­is­menn. 500 dóm­endur kusu um afdrif hans í leyni­legri kosn­ingu. 280 kusu sekt en 220 sak­leysi. Sækj­endur vildu fá dauða­dóm en Sókrates stakk upp á fjár­sekt sem læri­sveinar hans buð­ust til þess að greiða. Dóm­endur kusu fyrri kost­inn og Sókrates var neyddur til þess að drekka bikar fullan af eitri. Málið var tekið fyrir af alþjóð­legri nefnd  í Aþenu árið 2012 og réttað upp á nýtt. Sókrates var sýkn­aður í það skiptið því að atkvæði féllu jöfn.

10. Apa­rétt­ar­höldin

Dayton, Tenn­essee, 1925

Mennta­skóla­kenn­ar­inn John Scopes var feng­inn til að játa það á sig að hafa kennt nem­endum sínum þró­un­ar­kenn­ingu Darwins í rík­is­reknum skóla. Það stríddi gegn lögum Tenn­es­eefylkis á þeim tíma. Rétt­ar­höldin voru þó meira gjörn­ingur til að koma smá­bænum Dayton á kort­ið. Sak­sókn­ar­inn var William Jenn­ings Bryan, sem í þrí­gang var for­seta­fram­bjóð­andi Demókra­ta­flokks­ins, en hann lést örfáum dögum eftir rétt­ar­höld­in. Verj­and­inn var Clarence Dar­row, mann­rétt­inda­fröm­uður og einn þekkt­asti lög­fræð­ingur lands­ins á þeim tíma. Bar­átta þeirra er goð­sagna­kennd og hefur mikið verið skrifað um hana. Scopes var dæmdur til fjár­sektar sem var svo felld nið­ur. En merki­legt nokk þá standa deil­urnar um þró­un­ar­kenn­ing­una ennþá yfir í Banda­ríkj­un­um.