Ísland er eitt minnsta ríkja­sam­fé­lag heims­ins, með íbúa­fjölda svip­aðan og í Harlem (335 þús­und) í New York og Coventry á Englandi (317 þús­und). Sam­fé­lagið er þó stórt í þeim skiln­ingi að það er afsprengi stór­brot­innar nátt­úru á lands­svæði sem er hlut­falls­lega stórt miðað við heildar­í­búa­fjölda, eða sem nemur meira tvö­faldri stærð Dan­merk­ur, þar sem búa 5,7 millj­ón­ir.

Stutt hag­saga

Í okkar litla sam­fé­lagi, sem er nú ekki nema 71 árs undir fullu sjálf­stæði, hefur byggst upp atvinnu­líf sem er rót­gróið auð­lindum lands­ins. Sjáv­ar­út­vegur hefur verið hryggjar­stykk­ið, en sam­kvæmt tölum Hag­stof­unnar eru um 75 til 80 pró­sent af sjáv­ar­út­vegi í landi, þar sem sjáv­ar­fangi er umbreytt í verð­mæti, utan höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins. Þrátt fyrir blóm­lega útgerð í Reykja­vík, þá eru þetta hlut­föllin enn í dag.

Ferða­þjón­ustan er síðan að byggj­ast upp sem ein helsta atvinnu­grein lands­ins, og hún hefur verið vítamín­sprauta fyrir lands­byggð­ina ekki síst. Enda hafa við­horfskann­an­ir, meðal ann­ars hjá Höf­uð­borg­ar­stofu, sýnt að ferða­menn horfa ekki síst til íslenskra nátt­úru sem ástæðu fyrir komu sinni hing­að. Með fullri virð­ingu fyrir nátt­úr­unni á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, þá er það ekki hún sem vekur upp áhug­ann. 

Rík­is­stjórnin hefur á skömmum tíma sýnt í verki, að hún er með mál­efni lands­byggð­ar­innar fram­lega á for­gangs­list­an­um. Fyrst með til­kynn­ingu um að hið opin­bera muni aðstoða með fjár­fram­lagi við að styrkja milli­landa­flug á lands­byggð­inni, og síðan í gær kom til­kynn­ing um opin­beran stuðn­ing við að halda byggð í Gríms­ey. 

Dverg­vaxnar

Ávallt koma fram radd­ir, þegar svo aðgerðir eru lagðar fram, þar sem því er mót­mælt að hið opin­bera styðji við þróun á lands­byggð­inni sem mögu­lega getur eflt hana. Upp­hæð­irnar eru yfir­leitt dverg­vaxn­ar, sé litið til marg­vís­legrar nið­ur­greiðslu mann­lífs­ins á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, en látum það liggja milli hluta að þessu sinni. Nær­tækt er reyndar að nefna hina svoköll­uðu leið­rétt­ingu, þar sem 80 millj­arðar voru milli­færðir úr rík­is­sjóði inn á verð­tryggðar skuldir sumra. 

Sé litið til höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins og nærum­hverf­is, þá fór um 90 pró­sent af upp­hæð­inni til íbúa á því svæði. Þrátt fyrir að það sé vit­að, og marg­verið dregið fram með töl­um, meðal ann­ars um fast­eigna­mat hjá Þjóð­skrá, að verð­þróun á fast­eignum er að með­al­tali mun hag­stæð­ari en á lands­byggð­inni, líka að teknu til­liti til verð­bólgu. Stór hluti þeirra sem fengu þennan styrk höfðu ekk­ert með hann að gera, og pen­ing­ana hefði mátt nýta mun betur ann­ars stað­ar. Umræða um stað­setn­ingar fast­eigna og verð­þróun eftir þeim, í sam­hengi við póli­tískar yfir­lýs­ingar um aðgerð­ina, fékkst reyndar eig­in­lega aldrei fram, ein­hverra hluta vegna. Það var helst að dr. Odd­geir Ottes­en, vara­þing­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins og hag­fræð­ing­ur, reyndi að benda á þetta og fleiri stað­reynd­ir, en það var ekk­ert gert með þær upp­lýs­ing­ar.

Óþarfi að etja lands­mönnum saman

En það sem helst er baga­legt í umræðum um þessi mál, er sú til­hneing að etja lands­byggð­inni í þessu litla landi saman við það pínu­litla borg­ar­sam­fé­lag sem þó þrífst á land­inu. Það er algjör óþarfi að gera það, og mik­il­vægt að lands­byggðin átti sig á mik­il­vægi höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins fyrir landið allt - og einnig öfugt. Ísland er því miður ekki orðin Síli­kondal­ur­inn í norðri enn­þá, þrátt fyrir afar skemmti­legt og kraft­mikið frum­kvöðlaum­hverfi. Von­andi mun þekk­ing­ar­iðn­að­ur­inn - sem ekki byggir á auð­linda­tengdum iðn­aði nema þá að litlu leyti - efl­ast til muna á kom­andi árum með til­heyr­andi atvinnu­tæki­færum fyrir vel menntað fólk.

Efna­hags­leg rök

Eins og hag­kerfið er á Íslandi þá eru efna­hags­legu rökin fyrir því að efla lands­byggð­ina þau sem ættu að vega þyngst í allri stefnu­mörk­un, fremur en róm­an­tísk eða til­finn­inga­leg rök um mik­il­vægi blóm­legrar byggðar á lands­byggð­inni. Af því leyt­inu til eru aðgerðir stjórn­valda eðli­leg­ar, og munu von­andi leysa krafta úr læð­ingi. Sama hugsun ætti svo að móta umræðu um sam­göngur víða utan höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins. Það svæði, það er höf­uð­borg­ar­svæð­ið, er á margan hátt skipu­lags­leg kata­stroffa, þar sem millj­örðum er sóað á hverju ári vegna bíla­borg­ar­brags og óhag­kvæmra sam­ganga vegna þess. 

Eng­inn ætti að efast um þetta hafi nei­kvæð áhrif, enda hafa stjórn­mála­menn við­haldið lögum og reglum um sjálf­stæða pen­inga­stefnu með örmynt­ina krón­una, þar sem 170 þús­und ein­stak­linga vinnu­mark­aður er lát­inn reyna að halda geng­inu stöð­ugu. Sóun á gjald­eyri er þung í skauti í því verk­efni, og árang­ur­inn er þekkt­ur.

Lengi hefur verið talað um að bæta úr þessu með skipu­lagið og óhag­kvæmn­ina á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, en lítið hefur gerst sem raun­veru­lega heggur á hnúta. Þetta er stórt lífs­gæða­mál fyrir þetta mikla vaxt­ar­svæði sem höf­uð­borg­ar­svæðið er, og þá fyrir landið í heild.

Ójafn­vægi í opin­berum fjár­málum

Eitt af því sem ekki hefur verið útfært enn, í fjár­málum hins opin­bera, er að tengja mik­inn upp­gang í ferða­þjón­ust­unni við sveit­ar­fé­lög­in, bæði á höf­uð­borg­ar­svæð­inu og lands­byggð­inni. Þau ættu með réttu að fá hlut­deild í veltiskatts­tekjum (VSK), til þess að geta í það minnsta haldið í við inn­viða­kostn­að­inn sem fylgir auknum umsvif­um. Stjórn­mála­menn þurf að leysa þetta, áður en í meira óefni er kom­ið. Fjár­hagur sveit­ar­fé­laga á höf­uð­borg­ar­svæð­inu er mikið áhyggju­efni og mik­il­vægt að öllum steinum sé velt við í þeirri skoð­un.

Skuldafskrift?

Varð­andi opin­beran stuðn­ing við stöðu mála í Grímsey, þá er reyndar eitt atriði sem vekur nokkra furðu. Hvers vegna afskrifa bankar ekki „ósjálf­bær­ar“ skuldir hjá útgerðum Grímsey? Þar er ára­tuga­saga útgerð­ar, og þekk­ingin á grunn­rekstr­inum er fyrir hendi. Slig­andi skuld­setn­ing hjá fyr­ir­tækj­um, ekki síst á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, hefur eftir hrunið verið leyst með því að afskrifa skuld­ir, sam­kvæmt stefnu þar um. Þó deila megi um þá stefnu yfir höf­uð, þá hefur henni verið fram­fylg­t. 

Nefna má mörg dæmi um þetta. Til dæmis hefur útgáfu­fé­lag Morg­un­blaðs­ins, þar sem margt rík­asta fólk lands­ins er meðal hlut­hafa, fengið í tvígang skuldir afskrif­aðar eftir hrun­ið. Upp­hæðin er tröll­vax­inn, sé miðað við rekst­ur­inn og reyndar stöðu fyr­ir­tækja á Íslandi almennt. Áður en fyr­ir­tækið var selt árið 2009 voru skuldir lækk­aðar um 3,5 millj­arða og árið 2011 voru skuldir afskrif­aðar um 944 millj­ón­ir. 

Annað dæmi sem mætti nefna eru afskriftir á per­sónu­legum ábyrgðum sem margir stór­eigna­menn og fjár­festar hafa feng­ið, eftir hrun­ið. Þar var gald­ur­inn að skulda nógu mik­ið, umfram það sem hægt væri að greiða, svo að bank­inn teldi sig knú­inn til að semja um allt sam­an, og afskrifa skuldir í það minnsta niður að eign­um. 

Í það minnsta jafn traustur rekstur

Það ætti að vera krafa í atvinnu­líf­inu, að svona lagað sé gagn­sætt og opin­bert. Útgerð í Grímsey er vafa­lítið með jafn líf­væn­legan rekstr­ar­grunn og útgáfu­fé­lag Morg­un­blaðs­ins. Því ættu bankar að geta komið fram með svip­uðum hætti gagn­vart Gríms­ey­ingum eins og hlut­höfum Morg­un­blaðs­ins.



Hvað sem þessu líð­ur, þá bindur sá sem þetta skrif­ar, vonir við það, að umræða um íslenskt sam­fé­lag sé frekar á for­sendum þess að fólk geti valið hvar á land­inu það býr, og staðið og fallið með því, fremur en að skot­grafir séu mynd­aðar á höf­uð­borg­ar­svæð­inu ann­ars vegar og á lands­byggð­inni hins veg­ar. Það þjónar engum til­gangi, og hollt að minna sig á að Ísland er örríki sem býr við þá óskap­legu vel­meg­un, að hafa ekki þau miklu vanda­mál sem til­heyra stærri þjóð­fé­lögum í fartesk­inu.