Íslenska ríkið rekur nú umfangs­mikla fjár­mála­þjón­ustu fyr­ir­ lands­menn, í gegnum dótt­ur­fyr­ir­tæki sín, en á bil­inu 2.200 til 2.300 starfs­menn vinna við fjár­mála­þjón­ustu á vegum þess, í Lands­bank­anum (1.100 starfs­menn), Ís­lands­banka (1.000 starfs­menn), Íbúða­lána­sjóði (100 starfs­menn), auk ­Byggða­stofn­unar og LÍN.

Ein­stakt tæki­færi

Ísland stendur nú frammi fyrir sögu­legu tæki­færi til að breyta fjár­mála­kerf­inu og tak­marka ábyrgð rík­is­ins á fjár­mála­þjón­ustu. Ástæð­an ­fyrir því að þetta er hægt núna, má rekja til neyð­ara­lag­anna, end­ur­reisn­ar ­banka­kerf­is­ins, fjár­magns­hafta og nú síð­ast áætl­unar um afnám hafta.

Ísland er lík­lega eina þró­aða ríkið í heim­inum sem get­ur ­tek­ist á við „Too Big To Fail“ vand­ann, það er að einka­reknir bankar séu það stórir og um­fangs­miklir, að rík­is­sjóðir og seðla­bankar verði að bjarga þeim ef þeir eru reknir illa og lenda í vand­ræð­um. Íslenska ríkið á næstum allt banka­kerf­ið, er ­með það inn­siglað í höft­um, og getur gert breyt­ingar ef vilji er til þess, þar sem þetta vanda­mál er leyst, eða að minnsta kosti minnkað veru­lega að umfangi.

Loka­nið­ur­staða: Íslenskur lok­aður mark­aður

Segja má að nú sé komin loka­nið­ur­staða úr til­raun­inni sem ­stjórn­mála­menn stýrðu á árunum 1998 til 2003, þegar þeir töldu skyn­sam­legt að hvetja þá sem stýrðu fjár­mála­fyr­ir­tækjum og bönk­um, til þess að veita banka­þjón­ust­u er­lendis á grunni íslenskra lög­að­ila, þar sem vitað var að Seðla­banki Íslands­ væri þrauta­vara­lán­veit­andi og banki bank­anna. Þetta voru megin rökin fyrir sölu ­ís­lenska rík­is­ins á bönk­unum á sínum tíma, og marg­tuggið var mik­il­vægi þess að ­tengsl við erlenda fjár­mála­mark­aði yrðu efld, meðal ann­ars á grund­velli EES-­samn­ings­ins. Útrásin byggði bein­línis á þessum hug­mynd­um.

Til­raun sem mistókst

Það sem er vitað núna – eftir for­dæma­laust hrun og neyð­ar­lög til að verja efna­hags­legt sjálf­stæði lands­ins – er að þessi til­raun var byggð á röngu mati á stöð­unni. Íslenskir bankar munu lík­lega aldrei aftur fara til­ út­landa, safna inn­lánum hjá almenn­ingi þar og hefja útlána­þjón­ustu í miklu­m ­mæli. Nema það komi til miklar breyt­ingar í pen­inga­mála­stefnu þjóð­ar­innar og ný ­mynt tekin upp. Þá hugs­an­lega mun það ger­ast, en samt er ekk­ert víst að það ­ger­ist.



Þetta er ekki eft­ir­sókn­ar­verð staða, enda býður hún hætt­unni af ein­angrun heim, í alþjóða­væddum heimi. Stjórn­mála­menn hafa ekki sýnt því mik­inn áhuga að breyta um pen­inga­mála­stefnu og hafa engin frum­vörp komið fram um það í þing­inu, eða um­ræða farið fram sem heitið get­ur. Skiptar skoð­anir eru á með­al­ ­stjórn­mála­manna um hvort það eigi að taka upp aðra mynt, og ekki fyr­ir­sjá­an­leg­t að miklar breyt­ingar séu framund­an. Á meðan svo er, þarf að huga að því hvern­ig ­megi end­ur­skipu­leggja kerf­ið, og hvaða þættir fjár­mála­þjón­ust­unnar eigi að ver­a ­með rík­is­á­byrgð og hvaða þættir ættu ekki að vera með rík­is­á­byrgð.

Hefð­bundin þjón­usta á sér­stæðum mark­aði

Hin hefð­bundna banka­þjón­usta, nær­þjón­ustan við fólk og ­fyr­ir­tæki, verður fyrst og fremst á Íslandi og þeim örmark­aði sem land­in­u til­heyr­ir. Ísland er rúm­lega 170 þús­und manna vinnu­mark­aður með eigin mynt, sem er staða sem þekk­ist hvergi. Meðal ann­ars af þess­ari ástæðu er ekki hægt að bera Ísland saman við önnur ríki þegar kemur að upp­bygg­ingu fjár­mála­mark­aða. ­Bank­arnir hafa stigið lítil skref þegar kemur að því að sækja fé á erlenda ­mark­aði, og ekki er fyr­ir­sján­an­legt að þeir muni veita alhliða banka­þjón­ust­u utan Íslands á næst­unni, enda hræða spor sög­unnar í því sam­hengi.

Erlendir bankar nú þegar með bestu bit­ana

Erlendir bankar eru nú þegar með flesta „bestu bit­ana“ í ís­lenska hag­kerf­inu, ef svo má að orði kom­ast. Þeir eru stærstu lán­veit­end­ur orku­geirans (Lands­virkun og Orku­veita Reykja­vík­ur), stærstu alþjóð­leg­u ­fyr­ir­tækja lands­ins (Marel og Öss­ur) og hafa sótt í sig veðrið í íslenskum ­sjáv­ar­út­vegi. Ástæðan er sú að þeir geta boðið betri kjör og þjón­ustu, dýpri ­tengsl við fjár­mála­mark­aði og trú­verð­ugri sókn­ar­á­ætl­anir til fram­tíð­ar, eins og ­fyrir alþjóð­leg nýsköp­un­ar­fyr­ir­tæki.

Draga lín­una

Í þeim aðstæðum sem nú eru, getur íslenska ríkið ákveð­ið hvar sé best að draga lín­una, þegar rík­is­á­byrgðin á fjár­mála­þjón­ustu er ann­ar­s ­veg­ar. Aðskiln­að­ur­inn á milli við­skipta- og fjár­fest­inga­banka­starf­semi  er mögu­leg­ur, og ólíkt flestum ríkj­u­m heims­ins þá hafa lobbý­istar á Íslandi enga stöðu til að marka sér gagn­var ­stjórn­völdum og almennningi.  Fjár­fest­inga­banka­starf­semin þarf þó að ver­a vel skil­greind.



Staðan er sú, að íslenska ríkið á nú um 80 pró­sent íslenska fjár­mála­mark­að­ar­ins, þegar kemur að hefð­bund­inni nær­þjón­ustu við fólk og ­fyr­ir­tæki. Arion banki er í sölu­ferli, en ríkið mun fá sölu­and­virði hans til sín. Ef að líf­eyr­is­sjóð­irnir koma sér saman um að kaupa hann, eins og sagðar hafa verið fréttir af, þá verður það færsla úr einum vasa almenn­ings í ann­an.



Þetta þýðir að almenn­ingur er kom­inn með allt kerfið í hend­urn­ar. Eigið fé er ­yfir 600 millj­arðar og inn­lán, miðað við lok síð­asta árs, voru yfir 1.700 millj­arðar króna.

Tæki­færi fyrir einka­að­ila – án rík­is­á­byrgðar

Í þess­ari stöðu fel­ast tæki­færi fyrir vel menntað fólk með mikla reynslu, sem nóg er af í fjár­mála­kerf­inu, sem getur tekið til sín stóran hluta þeirrar þjón­ust­u ­sem bankar rík­is­ins veita í dag. Má þar nefna dótt­ur­fyr­ir­tæki Lands­bank­ans og Ís­lands­banka, VÍB og Lands­bréf, en þessi fyr­ir­tæki mætti selja út úr bönk­un­um, og þau yrðu þá alveg sjálf­stæð og án allrar rík­is­á­byrgð­ar. Þess vegna mætt­i ­gera það í gegnum kaup­höll­ina, þar sem allir áhuga­samir fjár­festar sitja við sama ­borð.



Eigna­stýr­ing­ar- og sjóðs­stýr­ing­ar­þjón­usta, og fjár­fest­inga­ráð­gjöf af ýmsu tagi, þarf ekki – og ætti ekki – að ver­a undir vernd­ar­væng fyr­ir­tækja sem njóta rík­is­á­byrgðar þegar illa geng­ur. Fyr­ir­tæki eins og GAMMA, ­Ís­lensk verð­bréf, Arct­ica Fin­ance, Fossar og Virð­ing eru dæmi um fyr­ir­tæki sem rek­in hafa verið með hagn­aði, en eru um margt að sinna þjón­ustu sem dótt­ur­fyr­ir­tæki ­ís­lenska rík­is­ins þurfa ekki að sinna, þar á meðal er umfangs­mik­il ­eigna­stýr­ing­ar­þjón­usta, miðlun og ýmis­legt fleira. Með end­ur­skipu­lagn­ingu á mark­aðn­um, gæti komið auk­inn kraftur í þessa hlið fjár­mála­þjón­ust­unn­ar, og þá á réttum for­send­um.

Hið opin­bera þarf síðan að gera það upp við sig - og þar koma stjórn­mála­menn óhjá­kvæmi­lega til sög­unnar - hvernig það geti rétt­lætt það gagn­vart ýmsu sér­fræði­mennt­uðu fólki, að borga því sam­kvæmt BHM-kjara­samn­ing­um, en að starfs­menn hins opin­bera í fjár­mála­þjón­ustu njóti allt ann­arra og betri kjara. Þetta virð­ist vera alveg skýr þver­sögn, og til lengdar litið mun þetta vafa­lítið ala á tor­tryggni og van­trausti, á örmark­aðnum íslenska, sem ekki hreyf­ist eða þró­ast í takt við alþjóð­legt sam­keppn­isum­hverf­i. 

Í þeirri starf­semi sem sann­ar­lega er alfarið á ábyrgð eig­enda fyr­ir­tækj­anna, þá má vel vera með annan launa­veru­leika eða aðra launa­stefnu. Það er verk­efni þeirra sem reka þau fyr­ir­tæki, að móta launa­stefn­una.

Af­mörkun þjón­ust­unnar

Nær­þjón­ust­una við fólk og fyr­ir­tæki, á hins vegar vel heima hjá rík­inu, einkum og sér í lagi á meðan það er óum­deilt, að Seðla­banki Íslands­ er banki bank­anna, og að inn­lán almenn­ings njóti rík­is­á­byrgðar þegar á reyn­ir. Á meðan þetta er í gildi, þá er órök­rétt að bjóða fjár­festum upp á að einka­væða gróð­ann en síðan verði tapið þjóð­nýtt ef hlut­irnir ganga ekki upp.

Stjórn­mála­menn hafa þetta í höndum sér, en eng­inn ætti að velkj­ast í vafa um það, að nú er tæki­færi til end­ur­upp­stokk­un­ar. Það er hægt að af­marka almanna­þjón­ust­una ann­ars veg­ar, sem hið opin­bera sinnir á meðan það liggur fyrir að rík­is­á­byrgð virkj­ast ef illa fer, og síðan þá þjón­ustu sem ekki nýt­ur ­neinnar rík­is­á­byrgðar og er á ábyrgð fólks sem hefur þekk­ingu og þor til að ­bjóða þjón­ustu sína á eigin ábyrgð.