Um þessar mundir er öld liðin frá einni mark­verð­ustu bylt­ingu sem gerð hefur ver­ið, en þetta er rúss­neska Októ­ber-­bylt­ing Bol­sjé­víka. Þær hafa verið nokkrar bylt­ing­arnar í við­bót í gegnum heims­sög­una sem skipt hafa máli, til dæmis sú amer­íska 1776-77, sú franska árið 1789 , sú kúbverska árið 1959 og sú íranska árið 1979.

Útflutn­ings­vara

Í augum komm­ún­ista og Bol­sjé­víka, hins litla flokks Vla­dimírs Leníns (voru aðeins um 23.000 í byrjun 20. ald­ar) var bylt­ingin ætluð til útflutn­ings og þetta sjón­ar­mið kemur einnig fram í skrifum Karls Marx. Bylt­ingin átti alltaf að ger­ast í sam­fé­lagi, sem var þróað og kap­ít­al­ískt og hún átti að eiga sér stað þegar kap­ít­aism­inn hafði gengið sér til húð­ar, hrunið innan frá.

Því kom það mönnum á óvart að hún skyldi eiga sér stað í hinu van­þró­aða Rúss­landi, sem nokkrum árum áður hafði t.d. beðið nið­ur­lægj­andi ósigur í stríði gegn Japan um völd og áhrif í Asíu. Reyndar er einnig talað um ,,bylt­ing­una 1905“ en hún hverfur svo­lítið í skugg­ann af ,,1917-­bylt­ing­unni“ – sem er að mörgu leyti skilj­an­legt.

Segja má að hinn rauði þráður í gegnum sögu Rúss­lands sem spurn­ingin um vald og dreif­ingu gæða. Burða­rás­inn í sögu Rúss­lands hefur ávallt verið ,,bónd­inn“ og hinn breiði almenn­ingur hvers dag­legt líf gekk út að yrkja jörð­ina og hafa í sig og á. Þetta var hinn stóri massi, sem oft­ast lifði við skort og gríð­ar­lega fátækt, ólæsi og slæmar félags­legar aðstæð­ur.

Fyrir ofan hinn venju­lega bónda voru svo rík­ari sjálfs­eigna­bændur (kúlakk­ar) og fyrir ofan þá mennta­menn og aðall. Efstur í pýramíd­anum var sjálfur Tsar­inn, keis­ar­inn (en orðið er dregið af hinu róm­verska „Caes­er“).  

Landi stýrt af hörku

Þessu landi var stýrt með hörku og fram að bylt­ingu höfðu í raun allar til­raunir til umbóta og auk­ins frels­is, frjáls­ræðis og frjáls­lynd­is, farið út um þúfur eða mis­heppn­ast með einum eða öðrum hætti. Í land­inu bjó í raun ófrjáls þjóð, sem hafði ekk­ert að segja til um fram­tíð sína og aðstæð­ur. Eng­inn hlust­aði, en kröf­urnar fóru vax­andi.

Fyrstu neistar bylt­ingar og hugs­un­ar­háttar bylt­ingar plönt­uðu sér í rík­inu um 1880 eða um það bil. Smám saman sækja bylt­ing­ar­menn í sig veðrið, þeim tekst til dæmis að ráða sjálfan keisar­ann af dög­um, Alex­ander II, árið 1881.

Um 1890 fara rúss­neskir marx­istar að láta til sín taka og um svipað leiti hefst nokkuð öflug iðn­væð­ing og verka­manna­stéttin stækk­ar. Einnig verður það ríkj­andi skoðun meðal þjóð­ar­innar að nú sé kom­inn tími breyt­inga.

En þær láta bíða eftir sér og það er í raun ekki fyrr en í blússandi stríði fyrri heims­styrj­aldar að það skap­ast þær aðstæður sem leiða til valda­töku komm­ún­ista. Það er svöng (brauð­skort­ur) og stríðs­þreytt þjóð sem í febr­úar 1917 fær nóg af ráða­leysi og spill­ingu keis­ara­stjórn­ar­innar og rís upp. Keis­ar­inn, Nikuás II afsalar sér völd­um, fjöl­skyldan er hand­tek­innog síðar myrt með köldu blóði seinna um sum­ar­ið. Á er sett bráða­birgða­stjórn,  Ker­en­sky-­stjórn­in, en hún ræður ekki við neitt.

Ólga og stjórn­leysi

Gríð­ar­leg ólga var í land­inu og um sum­arið 1917 reyndu bol­sjé­víkar að ræna völd­um, en mis­heppn­að­ist. Gefin var út hand­töku­skipan gegn Lenín, sem flúði til Finn­lands og kom ekki aftur fyrr en rétt fyrir októ­ber­bylt­ing­una.

Í sum­ar­lok kom til harðra deilna á milli Ker­en­sky og Kornilovs, yfir­hers­höfð­ingja, sem syndi mikla veik­leika í stjórn­inni. Um svipað leiti unnu bolsjevíkar einnig mikið fylgi í kosn­ingum til svo­kall­aðra ,,ráða“ (Sov­ét) sem sett höfðu verið á fót og styrktu því stöðu sína. Á leyni­fundi nótt­ina milli 23-24.októ­ber ákváðu leið­togar bol­sjé­víka því að láta aftur til skarar skríða og um 48 stundum seinna var bylt­ingin (eða valdarán­ið) yfir­staðin og öllum hern­að­ar­lega mik­il­vægum stöðum í Pét­urs­borg hafði verið náð. Nánst engu blóði var úthellt eða byssu­kúlu skot­ið.

Upp úr þessu fædd­ust síðan Sov­ét­ríkin með form­legum hætti árið 1922, sem síðan voru leyst upp með form­legum hætti á anna dag jóla árið 1991.

Lenín og félagar nýttu sér upp­lausn­ina í Rúss­landi til að ná völdum og upp­lausnin hélt áfram. En land­inu þurfti hins­vegar að stjórna: ,,Lenín hafði enga stjórn­un­ar­reynslu, nema af eig­in­konu sinn­i,“ segir rúss­neski sagn­fræð­ing­ur­inn Dmitri Vol­koga­nov í bók sinni ,,Lenin – Life and Legacy.“ Þar lýsir hann Lenín sem grimmum manni, sem var í raun til­bú­inn til þess að fórna nán­ast öllu og úthella blóði fyrir bylt­ing­una, sem átti í raun aðeins að vera fyrsti neist­inn í því að gera ,,jörð­ina rauða“ eins og Vol­koga­nov kemst að orði í bók sinni. Það var því reynslu­lít­ill hópur manna sem tókst á við það verk­efni að stjórna 150 millj­óna þjóð.

Borg­ara­stríð

Og allt stóð þetta mjög tæpt, litlu mun­aði að bolsjevíkar misstu allt úr hönd­unum í grimmi­legu borg­ara­stríði sem braust strax út eftir valda­tök­una og stóð nán­ast til árs­loka 1922. Þar reyndu t.d. Frakkar og Bretar (og fleiri þjóð­ir) að velta stjórn bolsjevíka. Í því lét­ust á bil­inu 6-8 millj­ónir manna, ýmist í hern­aði, eða sulti og öðrum hörm­ungum sem því fylgdu.

Eftir dauða Leníns árið 1924 tók svo hinn grimmi Jósef Stalín við og undir hans stjórn voru framin ólýs­an­leg grimmd­ar­verk; aftökur án dóms og laga, hreins­anir og gúlag (vinnu og þrælk­un­ar­búð­ir). En hann náði gríð­ar­legum árangri í iðn og tækni­væð­ingu og nú kunnu allir að lesa í Sovet­ríkj­un­um.

,,Jói frændi“ eins og Banda­menn köll­uðu Stalín í seinna stríði (þar sem Rússar misstu um 20 millónir manna) fékk svo heila­blóð­fall (eins og Lenín) árið 1953 og  við tók Úkra­ínu­mað­ur­inn Nikita Krúst­sjov, en það er önnur saga.

En hvað skildi rúss­neska bylt­ingin efti sig? Hún sýndi vald­höfum í Evr­ópu að kúg­aður verka­lýður gat risið upp og knúið fram breyt­ing­ar. Verka­lýðs­mál breytt­ust mik­ið. Og í kjöl­far hennar urðu heims og risa­veldið Sov­ét­ríkin til og sköp­uðu sér gríð­ar­legt áhrifa­svæði (Aust­ur-blokk­in) í kringum sig. Rúss­neska bylt­ingin var öðrum bylt­ing­ar­hreyf­ingum (Ví­etnam, Kúba, Nik­aragúa, ýmis lönd Afr­íku) inn­blástur í því sem síðar kall­að­ist ,,Kalda stríð­ið“ og hófst í raun strax eftir loks seinni heims­styrj­ald­ar. Því lauk með falli Berlín­ar­múrs­ins (1989) og sjálfra Sov­ét­ríkj­anna árið 1991. Ástæður þess eru að mörgu leiti svip­aðar og fall Róma­veldis á sínum tíma; blanda af innri veik­leikum og ytri aðstæð­um.

Hvað stendur eft­ir?

Í dag eru fáar alvöru komm­ún­ista­stjórnir eft­ir. Í Hvíta-Rúss­land í Evr­ópu ríkir eins­ræð­is­stjórn og þar starfar enn leyni­þjón­usta sem heitir KGB (ein og í gamla Sov­ét­in­u). Kína er  sér­kenni­leg blanda af ,,al­ræð­is-kap­ít­al­isma“ en að sjálf­sögðu land þar sem aðeins er einn flokkur er leyfður og öll and­staða kveðin í kút­inn. Þá eru Víetnam og Laos í SA-Asíu á svip­uðu róli og sama má segja um Kúbu og eins­ræð­is­stjórn­ina þar. Venes­ú­ela er svo að lið­ast í sundur vegna óstjórnar sós­í­alist­ans Nicolas Maduro.

Norð­ur­-Kórea er alger­lega sér á parti, þar sem Kim Jong Un heldur öllu í járn­greipum í sínu stór­brotna ,,per­són­u-költi“ og brjál­uðu ofsóknaræði. Sama má í raun segja um Rúss­land Pútíns, sem að form­inu til er ekki komm­ún­iskt ríki en allir stjórn­ar­hættir minna á Rúss­land keisar­anna, þar sem valdið flæðir lóð­rétt. Og þó svo að ,,,frelsi“ ríki þar að nafn­inu til, þá er til dæmis öllum helstu fjöl­miðlum stýrt af rík­inu og harka­lega tekið á stjórn­ar­and­stöðu, menn jafn­vel myrt­ir, bæði stjórn­mála og blaða­menn.

Höf­undur er með Masters­próf frá Aust­ur-­Evr­ópu­deild Upp­sala­há­skóla árið 1997 og verður með nám­skeiðið ,,Rúss­land Pútíns“ hjá End­ur­menntun HÍ í mars 2018.