Egill Helga­son hefur verið að skrifa um hið svo­kall­aða „Hafn­ar­torg“ á blogg­inu sínu á Eyj­unni, sem er hannað af íslensku arki­tekta­stof­unni PKdM. Birt­ist fyrri færslan á fimmtu­dag­inn 16. 11., og má lesa hér, og sú seinni á sunnu­dags­morg­un, sjá hér. Þar hafa ýmsir lagt orð í belg, meðal ann­ars Andri Snær Magna­son, sem talar um „óskilj­an­lega metn­að­ar­lausar glugga­hlið­ar“ eins og „hvert annað Breið­holt.“ 

Egill slær þessum orðum upp, tals­vert breytt­um, sem fyr­ir­sögn fyrir seinni færsl­una, og vitnar í þeirri færslu líka í gamlan texta eftir Andra. Í þessum tveimur færslum eftir Egil og hinni stuttu athuga­semd Andra birt­ast tvær skoð­anir sem erfitt er að sam­ræma. Ann­ars vegar sú skoðun að bygg­ingar í mið­borg­inni eigi að vera hann­aðar af „ímynd­un­ar­afli og sköp­un­ar­gáfu,“ „skáld­skap og list­rænni sýn,“ í anda sjörnu­arki­tekt­úrs hol­lensku arki­tekta­stof­unnar MVR­DV, og hins vegar sú skoðun að arki­tektúr eigi að lúta „sam­ræmi og fag­ur­fræð­i,“ að hann eigi að falla inn í ein­hverja fyrir fram mót­aða mynd af því hvað fólk vill sækja í mið­borg­ina. Þessar skoð­anir má rekja til gam­al­gró­innar gagn­rýni póst­módern­ism­ans á módern­is­mann. Þessi gagn­rýni á bygg­ing­arnar úr tveimur áttum er ósann­gjörn, því þótt bygg­ingar PKdM séu ekki módernískar nema í mjög víðum skiln­ingi, þá gera arki­tekt­arnir ýmis­legt til að koma til móts við hana.

Það hefur verið vin­sælt að lasta módern­isma í arki­tektúr síðan ca. 1968, og er hægt að nefna þrjár áfanga. Fyrsti áfang­inn er útgáfa tveggja bóka, Comp­lex­ity and Contra­d­ict­ion in Architect­ure eftir Robert Vent­uri árið 1966 og óðs Venturis og Den­ise Scott-Brown til borg­ar­innar Las Vegas árið 1972, Learn­ing from Las Vegas. Annar áfang­inn í atlögu að módern­isma í arki­tektúr kom utan frá, frá áhuga­fólki eins og Jane Jac­obs sem sá að verið var að rífa heilu hverfi sögu­frægra borga til að aðlaga þær nútím­an­um. Þriðji áfang­inn er nið­ur­rif Pruitt Igoe félags­í­búð­anna í St. Louis í Banda­ríkj­un­um. Nið­ur­rif Pruitt Igoe mark­aði upp­haf endis félags­í­búða­kerf­is­ins í Banda­ríkj­un­um, en síðan bygg­ing­arnar voru rifnar hefur kerfið verið mark­visst bútað í sund­ur.

Egill vitnar óbeint í alla þessa áfanga í nýlegum athuga­semdum sínum um Hafn­ar­torg. Í fyrsta lagi má tengja gagn­rýni hans á form bygg­ing­anna við gagn­rýni póst­módern­ist­anna á módernísk form. Sam­kvæmt þessum popúl­ísku við­horfum er módern­ismi í arki­tektúr óað­gengi­legur fyrir hinn almenna Íslend­ing sem hefur alist upp við kvist­glugga og hallandi þök. Þessum ímynd­aða Íslend­ingi finnst arki­tektúr módern­ist­anna kaldur og ekki í „mann­eskju­legum skala.“ Vent­uri og Scott-Brown vildu velta arki­tekt­úrnum af háborg sinni niður til fólks­ins, þar sem hann myndi tala tungu­máli sem allir skilja. Póst­módern­ist­arnir smætt­uðu þar með arki­tekt­úr­inn niður í tungu­mál, sem átti ekki lengur að takast á við þau sam­fé­lags­legu vanda­mál sem módern­ism­inn tók upp óstinnt á öðrum og þriðja ára­tug síð­ustu ald­ar. Enda er ekki skrítið að arki­tekt­arnir hafa síðan á þessum tíma verið í vasa mark­aðsafla, þótt sumir vilji reyndar stundum kenna til­komu for­rits­ins Excel til skjal­anna (no pun intended).

Svar arki­tekta á átt­unda og níunda ára­tugnum voru tvenns kon­ar, og hefur þessu oft verið lýst í rök­ræð­unni á milli hinna „gráu“ og hinna „hvítu“ á átt­unda ára­tugnum í Banda­ríkj­un­um. Hinir gráu, (Vent­uri og Scott-Brown, Bob Stern, Charles Moore) vitn­uðu í gömul form, og léku sér með tákn­myndir for­tíð­ar­inn­ar. Þeir störf­uðu þannig beint inn í and­rúms­loft gagn­rýn­innar á nið­ur­rif gam­alla húsa, og verður hug­myndum þeirra gerð betur skil hér að neð­an. Hinir hvítu (arki­tektar eins og Peter Eisen­man, Ric­hard Meier, John Hejduk, Charles Guat­h­mey og Mich­ael Gra­ves, sem síðar varð reyndar ansi grár) gerðu öfugt—þeir vitn­uðu gagn­rýnið í form módern­ist­anna, sér­stak­lega Le Cor­busi­ers, og skrum­skældu þau í þeim til­gangi að vinna með arki­tektúr sem tungu­mál á nýjan og áhuga­verðan hátt. Þannig varð krafan um að arki­tektúr end­ur­spegl­aði sam­fé­lags­gerð­ina úrelt, og eftir þetta hafa arki­tektar annað hvort lifað í for­tíð­inni eða leit­ast eftir að ganga hver fram af öðrum með áhuga­verðum form­um. Þetta var upp­hafið að stjörnu­kerf­inu, enda eru Rem Kool­haas, Zaha Hadid, Daniel Liebeskind, og á eftir þeim MVRDV og BIG, afkom­endur og oft bók­staf­lega nem­endur „hvítu“ arki­tekt­anna.

Í öðru lagi er það sem ég nefndi gagn­rýn­ina á arki­tekt­úr­inn utan frá, í formi vernd­unar gam­alla bygg­inga og búsetu­forma og hinn mann­eskju­lega skala, en þessi gagn­rýni er náin þeirri sem kemur á und­an. Árið 1963 var Penn­syl­vania Station í New York rif­in, og var það einn við­burða, ásamt Fen­eyj­ar­sátt­mál­anum 1964 sem varð í höndum áhuga­manna og eins og Jane Jac­obs upp­hafið að hús­vernd­ar­stefnu á Vest­ur­lönd­um, og þar með heim­inum öll­um. Ísland tók að sjálf­sögðu virkan þátt í þessu, sbr. stofnun Torfu­sam­tak­anna árið 1972, verndun og upp­gerð Grjóta­þorps­ins. Eins og við sáum áðan, þá ein­skorð­aði þessi stefna sig ekki við hús­vernd, heldur komu fram arki­tektar sem sér­hæfðu síg í að teikna bygg­ingar sem líkt­ust gömlum bygg­ing­um. Þetta leiddi af sér New Urban­ism, sem er náskylt Urban Village hreyf­ing­unni sem Prince Charles og fleiri hafa hampað í Bret­landi. Hug­mynd Andra Snæs frá 2009, sem Egill vitnar til í seinni færslu sinni, er í þessum anda. Hér er nið­ur­rif gam­alla bygg­inga harmað, sér­tak­lega ef það sem kemur í stað­inn er módern­iskt í útliti. Mið­borgin er ekki gam­alt sjáv­ar­þorp, nema þá í abstrakt fag­ur­fræði­legum skiln­ingi. Mið­borgin sem ég ólst upp í nálægð við var með gam­alt og ljótt tívolí á hafn­ar­bakk­anum á sumr­in, grafitti á Slippnum , sjó­menn í ver­búð­um, veikt fólk sem hímdi í illa lykt­andi strætómið­stöðv­um. Hvernig væri ein­fald­lega að vinna með hana? Er ekki mið­borgin sem Andri tal­aði um fyrir tíu árum „virtu­al“ mið­borg, hönnuð fyrir sam­skipta­miðl­ana og deili­hag­kerf­ið, fyrir það sem fólk heldur að ferða­menn vilji sjá?

Í þriðja lagi er gagn­rýnin á módernískar félags­í­búðir end­ur­ómuð í athuga­semd Andra Snæs þar sem hann talar um að glugga­setn­ingin við Tryggva­götu sé metn­að­ar­laus eins og „hvert annað Breið­holt.“ Þessi dómur Andra gæti verið sær­andi á marga vegu, en ég vona að það sé minn mis­skiln­ing­ur. Í fyrsta lagi eru eflaust margir sem eiga góðar minn­ingar frá Breið­holti, og bera hlý­hug til þess­ara blokka þrátt fyrir að þær kunni að koma ein­hverjum sem aldrei hefur búið þar ansi fram­and­lega fyrir sjón­ir. Í öðru lagi er ósann­gjarnt að kalla þessar blokkir metn­að­ar­laus­ar, því ef það er eitt­hvað eitt lýs­ing­ar­orð sem nær yfir heilt hverfi, þá er það ekki „metn­að­ar­laust.“ Það er búið að skrifa margt áhuga­vert og halda sýn­ingar um þessa miklu til­raun sem Breið­holtið var. Við sjáum á íslenskum rapp­mynd­böndum síð­ustu ára að í þessum hverfum er líka feg­urð sem ungt fólk skil­ur, fólk sem hefur ekki áhuga á tuggum póst­módern­ism­ans um fag­ur­fræði­legt sam­ræmi, anda stað­ar, mann­eskju­legan skala, o. s. frv.

En gefum okkur að Andri meini ein­fald­lega að „Breið­holtstíll“ sé jafn­vel góður síð­módern­is­mi, en að bygg­ingar PKdM séu aftur á móti metn­að­ar­laus útgáfa af þeim stíl. Það er þá aðeins gagn­rýni á til­lögu PKdM, og mun ég ein­skorða mig við hana það sem eftir er. Hvernig væri þá að gera það sama og Egill stingur uppá að við gerum með MVR­DV, slá inn „PK­dM.is“ inn í vafrann, og skoða til­lög­una (og jafn­vel, ef tími gefst, skoða aðrar bygg­ingar sem PKdM hafa teiknað síð­ustu tutt­ugu árin) eins og teikni­stofan kynnir hana, í stað þess að skoða myndir teknar af honum sjálf­um, e.t.v. á far­síma, af hálf­kláruðum bygg­ingum í myrkri?

Við sæjum þá til dæmis að stofan hefur fylgt stefnu Reykja­vík­ur­borgar að brjóta stærri bygg­ing­ar­kroppa í minni bygg­ing­ar­ein­ingar, til að auka á sjón­rænan fjöl­breyti­leika sem borgin telur hæfa þessu svæði (enda er það örugg­lega í deiliskipu­lagi og hefur stofan því lítið val). Þessi fjöl­breyti­leiki er síðan auk­inn með því að setja mis­mun­andi efni á bygg­ing­arn­ar. Það má segja að þetta sé mála­miðlun hjá stof­unni, sem neitar að til­einka sér bók­staf póst­módern­ist­anna, hvorki þeirra gráu, með sín ská­þök, kvist­glugga, og aðrar mæm­ingar á því sem fyrir er á staðn­um, né hinna hvítu, for­feðra stjörnu­kerf­is­ins, með sitt „ímynd­un­arafl“ og sína „sköp­un­ar­gáfu.“ Stofan neitar að ímynd­un­ar­afl og sköp­un­ar­gáfa felist í formunum sjálfum og heldur sér innan þess ramma sem aðstæður og fyr­ir­mæli leyfa. Við sæjum líka að stofan hefur skapað versl­un­ar­rými á jarð­hæð og göngu­götu þar sem bygg­ing­arnar ganga þétt að göt­unni, svipað og þær gera á Laug­ar­veg­in­um, sem ljær til­lög­unni þann „mann­eskju­lega skala“ sem íslenskir Ghelistar og Jane Jac­obínar eru alltaf að leita að. Að lokum verð ég að gera smá grín að mínum gamla vinnu­veit­anda og minn­ast á tré­lita­mynd­irnar á heima­síð­unni. Ef það er eitt­hvað sem póst­módern­ist­arnir elskuðu, sér­stak­lega þeir gráu, þá eru það svona tré­lita­mynd­ir, með nýjum bygg­ingum teikn­uðum inn í með sömu kæru­leys­is­legu lín­unni, til að láta allt saman líta út fyrir að vera aðeins laus­legra og mein­leys­is­legra. En kannski hugs­uðu PKdM einmitt: „Gott og vel, gefum þeim nokkrar hlýjar, sætar og kósí tré­lita­myndir ef það er það sem þau vilja.“

Höf­undur er arki­tekt, dokt­or­snemi í arki­tekt­úr­sögu við Col­umbia háskóla í New York og með­limur hljóm­sveit­ar­innar Sveittir ganga­verð­ir.