llt frá hruni íslenska banka­kerf­is­ins hefur eitt aðal­verk­efni íslensks þjóð­fé­lags verið að koma því aftur á lapp­irn­ar. Fyrir hrun voru bank­arnir orðnir að ítur­vöxnum skrímslum og það hlutu að fylgja því miklar ham­farir þegar þeir fóru á haus­inn haustið 2008.

Erfitt er að hugsa sér nútíma sam­fé­lag á eins­hvers­konar banka eða fjár­mála­stofn­ana, pen­ingar eru jú hluti af dag­legu lífi fólks, sumir eiga við­bjóðs­lega mikið af pen­ingum og vita ekk­ert hvað þeir eiga að gera við þá, aðrir (og þeir eru fjöl­margir) eiga mjög lítið af pen­ingum og þurfa að gera miklu meira fyrir þá heldur en þeir geta. Nú, svo notar fólk líka pen­inga til að kaupa vörur og þjón­ustu, það er pen­ingar eru greiðslu­mið­ill.

Eftir hrun komust tveir af stóru bönk­unum í eigu íslenska ríks­ins og eru það enn. En það hefur alveg síðan þetta gerð­ist verið ljóst að einn dag­inn myndi sú spurn­ing vakna hvað ríkið ætti að gera með þessa tvo banka, Lands­bank­ann og Íslands­banka.

Hverjir eiga aða eiga banka er spurn­ing sem hlýtur að vakna þegar þessi staða kemur upp, þ.e. að rík­is­valdið (fólkið í land­inu) „lendi“ allt í einu í því að eign­ast bank­ana og sitji jafn­vel uppi með þá.

Dreif­ing auðs og skipt­ing er ein af stóru spurn­ing­unum í hverju sam­fé­lagi og nú er staðan í heim­inum þannig að „hið ríka 1%“ á um það bil helm­ing allra verð­mæta ver­ald­ar. Í Rúss­landi eiga t.d. um 100 ein­stak­lingar 35% alls auðs í land­inu. Flestir af þessum 100 eru mið­aldra karl­menn. Gapið á milli þeirra sem eiga og eiga ekki hefur sjaldan verið jafn breitt og nú.

Að almanna­væða í íslensku banka­kerfi myndi til dæmis passa vel við hug­mynda­fræði VG, en eins og flestir vita kennir flokk­ur­inn sig við vinstri­mennsku og eitt aðal­stef hennar er auk­inn jöfn­uður í sam­fé­lag­inu. Að almanna­væða að minnsta kosti hluta banka­kerf­is­ins væri einnig eins­konar móteitur gegn þeirri einka­væð­ing­ar­stefnu sem rekin hefur verið hér á landi frá því um 1985-1990. Reynd­ist hún okkur vel? Eða voru það ekki einka og græðg­isvæddir bankar sem settu íslenskt sam­fé­lag nán­ast á haus­inn árið 2008, fyrir tíu árum síð­an? Reyndar er talið að sú einka­væð­ing sem fram fór hér­lendis á árunum 2002-3 hafi verið skipu­lögð svika­mylla (sjá Kjarn­inn, 14.­febr­úar 2018).

Kap­ít­al­ismi er ekki vond­ur, en óheft­ur, óbeisl­aður og eft­ir­lits­laus kap­ít­al­ismi getur verið stór­hættu­legur fyrir sam­fé­lag­ið. Rúss­land og atburðir þar á árunum 1990-2000 er ágætt dæmi um það. Sama má segja um óhefta og algera rík­is­eign, hún er heldur ekki góð. En það er kannski heppi­legt að hafa blöndu af þessu tvennu. Með almanna­væð­ingu væri hægt að auka enn frekar (og halda í) jöfnuð á Íslandi og þar með stuðla að hag­sæld alls almenn­ings. Það myndi ef til vil líka auka traust á fjár­mála­kerf­inu, sem ekki er van­þörf á.

Höf­undur er MA í stjórn­mála­fræði.