Hversu áreiðanleg er hugsun okkar? Er hún traustsins verð? Hvað með skynsemina? Er hún jafn skynsamleg og af er látið?
Slíkar spurningar hljóma ef til vill kjánalega.
Ýmsir af mínum ágætu guðlausu vinum – þó alls ekki allir – líta svo á að það að vera kristinnar trúar í dag er í besta falli aum afsökun fyrir þá sem ekki nenna að hugsa og nota sína heilbrigðu skynsemi. Raunin er sú, segja þessir ágætu guðleysingjar, að trú er í mótsögn við vísindalega og skynsamlega hugsun.
Ólíkt guðleysinu sjáðu!
Guðleysi og vísindaleg og skynsamleg hugsun falla nefnilega saman eins og hanski og hönd. Raunar er um eitt og hið sama að ræða. Svo þar sem vísindaleg og heilbrigð hugsun ræður ferð hlýtur niðurstaðan óhjákvæmilega að vera á guðlausum nótum - og lífsskoðunin þar með líka. Ef þú sum sé fellst ekki á guðleysið þá hefur þú gefið alla hugsun og skynsemi upp á bátinn.
Eða svo er sagt.
Hér er rétt að staldra við og spyrja okkar ágæta guðlausa vin áhugaverðrar spurningar:
Hvað er hugsun? Hvað er skynsemi? - Það er að segja ef við göngum út frá forsendum guðleysisins.
Guðleysi er jú í eðli sínu smættandi. Samkvæmt því verður að útskýra allt neðan frá, út frá hinu smáa. Á forsendum efnislegs og náttúrulegs ferlis af einum toga eða öðrum. Önnur útskýring er ekki í boði. Allt á sér, og getur ekki annað en átt sér, náttúrulegar orsakir. Það er jú skilgreiningin á náttúruhyggju. Veruleikinn er ekki annað en efni sem lýtur blindum lögmálum náttúrunnar.
Og það á auðvitað líka við um hugsun okkar. Hún er ekki undanskilin smættarhyggjunni. Hugsun er ekki fólgin í öðru en taugaboðum í heilanum okkar. Í rafboðum sem skjótast frá einum stað til annars. Í raun er enginn munur á huga okkar og heila. Um er að ræða eitt og það sama.
Það minnir á vísindamanninn – sem jafnframt var sannfærður guðleysingi – sem spurður var hvað hann notaði þegar hann stundaði vísindi.
– Hugann, sagði hann.
– Og hvað er hann, var hann spurður tilbaka.
Vísindamaðurinn velktist ekki í vafa um þá röklegu niðurstöðu sem leiddi af hans guðlausu lífsskoðun.
– Tja, sagði hann, hugur minn er það sama og heilinn í mér.
– Og hvað er heilinn?
– Tja, hann er tilviljunarkennd afurð blinds og hugsunarlauss náttúrulegs ferlis án nokkurs tilgangs eða merkingar.
– Jæja, sagði hinn. Af hverju treystirðu þá á hugsun þína? Hvers vegna trúir þú nokkru sem hún segir þér?
Já, það er góð spurning.
Ef tölvan þín (eða farsíminn þinn) væri ekkert annað en tilviljunarkennd afurð blinds og hugsunarlauss náttúrulegs ferlis án nokkurs tilgangs og merkingar, mundir þú nota hana eða treysta á það sem hún segði þér?
Þegar allt kemur til alls er þetta spurningin! Hver er áreiðanleiki hugsunar okkar og skynsemi?
Hafa vitsmunalegir eiginleikar okkar sannleikann yfirleitt að leiðarljósi? - Nei! Ekki samkvæmt okkar ágæta vini guðleysingjanum. Og út frá guðlausu sjónarhorni hefur hann fyllilega rétt fyrir sér. Það sem rekur þróunina áfram, samkvæmt guðleysinu, og hefur framleitt meðal annars vit okkar og hugsun, hefur ekkert með sannleika að gera heldur fyrst og síðast aðlögun og afkomu.
Hvaða þýðingu hefur það?
Jú, eins og efnafræðingurinn J. Haldane minnti á fyrir alllöngu síðan, ef hugsun mín er ekki fólgin í öðru en atómum á hreyfingu í heilanum á mér – kerfi sem er afleiðing blinds náttúrulegs ferlis – af hverju ætti ég að trúa eða treysta nokkru sem hún segir mér, þar á meðal því að heilinn í mér samanstandi af atómum?
Já, hvers vegna? Og hvaða ástæðu hef ég þá til að trúa því og treysta að guðleysi eða náttúruhyggja sé sönn?
Mér sýnist svarið nokkuð augljóst, þótt ég þykist vita að minn ágæti vinur guðleysinginn sé mér ekki sammála.
En burtséð frá því get ég ekki annað en velt vöngum yfir því hvers vegna honum finnst skynsamlegt að gangast við því sem grefur undan og gerir að engu þá skynsemi sem hann þó gerir tilkall til í krafti guðleysis síns.
Það er eins og saga undan sjálfum sér greinina sem maður situr á.
Ef það er rétt, eins og Richard Dawkins og allir hinir náttúruhyggjusinnarnir halda fram, að við erum ekkert annað en afleiðing blinds og hugsunarlauss náttúrlegs ferlis, þá hafa þeir gefið okkur góða ástæðu til að efast um áreiðanleika vitsmuna okkar og hugsunar.
Og þá höfum við góða ástæðu til að efast um allt sem hugsun okkar og vit vilja telja okkur trú um – og þar á meðal er guðleysið sjálft, trúarjátning náttúruhyggjunnar!
Það er því ekki að sjá að Guð eða guðstrú sé í mótsögn við skynsamlega hugsun heldur þvert á móti guðleysið.
Það þykir mér merkilegt!
Það er ekki bara að höndin virðist alltof lítil fyrir hanskann, heldur virðist vanta sjálfan hanskann.
Þetta hefur að sjálfsögðu ekkert að gera með getu okkar til að hugsa. Minn ágæti vinur guðleysinginn getur vitaskuld hugsað og notað sína heilbrigðu skynsemi á sama hátt og ég. Og það gerir hann oft og iðullega á mun dýpri og afkastameiri hátt en ég. Það yrði í öllu falli efni í annan og alltof langan pistil ef ég ætlaði að tíunda öll þau skipti sem ég hef hlaupið á undan sjálfum mér í hugsunarleysi.
Nei, málið snýst um það að án Guðs er ekki að finna neinn grundvöll fyrir hugsun okkar og skynsemi (burtséð frá því hvað við annars hugsun og hvernig við notum skynsemina).
En ef horft er út frá sjónarhóli kristinnar trúar lítur myndin allt öðruvísi út. Kristin trú minnir okkur á að á undan öllu öðru var ekki ekkert, ekki dautt og skilningsvana efni, eða viljalaust blint afl.
Nei, í upphafi var Orðið! Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος … eins og segir í upphafi Jóhannesarguðspjalls.
Logos! Hugsun, skynsemi, vit og vilji.
Þegar kemur að því að útskýra hvers vegna alheimurinn er skiljanlegur og hvers vegna við höfum aðgengi að honum á áreiðanlegan hátt í gegnum hugsun okkar og vit (að minnsta kosti að hluta til), þá á kristin guðstrú skynsamlegra svar en guðleysið. Ástæðan er að hvort tveggja, alheimurinn og hugsun okkar, er af sömu rót runnið þegar allt kemur til alls.
Hvort tveggja er afleiðing hugsunar og vits, skapandi orðs Guðs!
