Mér er af og til bent á það af mínum guð­lausu vinum og kunn­ingjum - sjálf­sagt bæði í gríni og alvöru - að dusta rykið af þekk­ingu minni á vís­indum (eða verða mér út um ein­hverja!) í þeirri von að það venji mig af þessum eilífu vanga­veltum og skrifum um Guð og Jesú og kristna trú. 

Nóg sé nóg!

Mér þykir vænt um slíkar hvatn­ingar og tek þeim með jákvæðni og skiln­ingi, enda veit ég að lífs­skoðun vina minna er þeim mik­il­væg ekk­ert síður en mín er mér.

En á bak við hvatn­ingu sem þessa liggur þó til­tekið við­horf, sem margir hafa gleypt við (gjarnan gagn­rýn­is­laust og án þess að leiða hug­ann sér­stak­lega að því) og telja ein­fald­lega sjálf­gef­ið, nefni­lega að vís­indi hafi með ein­hverjum hætti gert guðs­trú úrelda eða sýnt fram á að Guð sé ekki og geti ekki verið til.

Og þegar hlustað er á mál­flutn­ing hinna svoköll­uðu nýguð­leys­ingja og/eða sumra guð­lausra vís­inda­manna þá er ekki nema von að margir telji svo vera.

Hinn þekkti vís­inda­maður Stephen Hawk­ing, sem féll frá á dög­un­um, er dæmi um vís­inda­mann sem ýtt hefur undir þetta við­horf.

Hawk­ing er einn merkasti vís­inda­maður sög­unnar og það leikur eng­inn vafi á snilli­gáfu hans. Og þegar annar eins maður hefur upp raust sína líta margir svo á að það sem frá honum kemur hljóti óhjá­kvæmi­lega að vera satt og rétt og byggj­ast á óvé­fengj­an­legri vís­inda­legri nið­ur­stöðu - og kannski ekki síst það sem hefur með Guð og trú að gera.

Eins og sumir hafa rifjað upp í til­efni af frá­falli hans „tel[ur Hawk­ing] að ein­faldasta skýr­ingin [á til­vist Guðs] sé sú að það sé ekki til neinn Guð. Eng­inn skap­aði heim­inn og eng­inn stýrir örlögum okkar … Við höfum þetta eina líf til að skynja mik­il­leik alheims­ins og fyrir það er [hann] einkar þakk­lát­ur.“

Jafn­framt lítur Hawk­ing „á heil­ann sem tölvu sem mun hætta að starfa þegar hlut­irnir í henni fara að bila. Það er ekki til neitt himna­ríki eða fram­halds­líf fyrir bil­aðar tölv­ur; það eru ævin­týri fyrir myrk­fælna.“

Hér er vissu­lega um að ræða stað­hæf­ingar stór­kost­legs vís­inda­manns sem hefur stórum aukið þekk­ingu okkar á eðli og innviðum alheims­ins.

En hér er ekki um vís­inda­legar stað­hæf­ingar að ræða.

Hawk­ing hefði aldrei getað gert til­kall til nóbels­verð­launa í eðl­is­fræði fyrir að hafa sannað að Guð sé ekki til eða að líf eftir dauð­ann sé óhugs­andi.

Enda eru spurn­ingar sem lúta að Guði eða lífi eftir dauð­ann ekki spurn­ingar sem vís­indi veita svar við.

Það minnir á að stað­hæf­ingar vís­inda­manna og vís­inda­legar stað­hæf­ingar fara ekki alltaf sam­an. Og það á sann­ar­lega við um ofan­greindar stað­hæf­ingar Hawk­ings um Guð og himna­ríki, sem eru heim­speki­legar í eðli sínu og liggja utan þess sem vís­indi ná til.

Hvað varðar hina meintu sam­leið vís­inda og guð­leysis þá er líka vert að minn­ast þess að upp­hafs­menn nútíma­vís­inda hefðu þótt áður­nefnd ummæli einkar und­ar­leg og illa til fund­in, enda voru þeir kristnir menn og litu alls ekki svo á að vís­indi gerðu kröfu um annað eða væru nokk­urs­konar fyr­ir­staða í því sam­hengi.

Kópern­ikus, sem lagði grunn að hinni nýju heims­mynd með sól­miðju­kenn­ingu sinni, var dóm­kirkjukanón í Pól­landi, svo dæmi sé tek­ið.

Kepler leit svo á að lög­mál sín um gang reiki­stjarn­anna end­ur­spegl­aði hug­vits­semi skap­ar­ans.

Boyle, faðir efna­fræð­inn­ar, var afar trú­ræk­inn maður sem leit svo á að fram­gangur vís­ind­anna mundi styrkja grund­völl krist­innar trú­ar.

Hið sama gilti um Newton, sem skrif­aði um ævina mun meira um guð­fræði en vís­indi.

Og þannig mætti lengi telja.

Vís­inda­leg hugsun þess­ara frum­herja var grund­völluð á þeirri trú­ar­sann­fær­ingu að hinn nátt­úru­legi heimur væri lög­máls­bund­inn og stærð­fræði­lega skilj­an­leg­ur.

Guðstrú, sem grund­vall­ast á til­vist skap­ara sem hann­aði alheim­inn og setti honum þau lög­mál sem hann lýt­ur, var með öðrum orðum órjúf­an­legur þáttur í vís­inda­legri nálgun þeirra og fól í sér þann frum­speki­lega grund­völl sem nútíma­vís­indi voru reist á og spruttu uppúr.

Eins og C.S. Lewis orð­aði það tóku menn að hugsa vís­inda­lega vegna þess að þeir gerðu ráð fyrir nátt­úru­lög­mál­um; og þeir gerðu ráð fyrir nátt­úru­lög­málum vegna þess að þeir trúðu á þann sem hafði sett nátt­úr­unni lög­mál sín.

Kepler, Boyle, Newton og hinir vissu vel að sú stað­reynd að nátt­úran er skilj­an­leg og aðgengi­leg í stærð­fræði­legum skiln­ingi, og að til séu nátt­uru­lög­mál sem vís­indi geta upp­götv­að, er ekki eitt­hvað sem vís­indi geta útskýrt heldur það sem gera vís­indi mögu­leg og þau byggja á.

Sjálfur Ein­stein sagði að það eina sem væri óskilj­an­legt við alheim­inn væri sú stað­reynd að hann væri skilj­an­leg­ur.

Það má taka undir það út frá guð­lausum for­send­um. En frá sjón­ar­hóli guðs­trúar er það alls ekki óskilj­an­legt enda ber alheim­ur­inn skap­ara sínum vitni og end­ur­speglar það vit, þá hugsun og þá skyn­semi sem hann á rót sína að rekja til.

Sálma­skáldið sem miðlar upp­lifun sinni, reynslu og trú í 19. Dav­íðs­sálmi (öðru versi) hafði einmitt það í huga er hann skrif­aði:

„Himn­arnir segja frá Guðs dýrð,

fest­ingin kunn­gjörir verkin hans handa.“

En margir benda á fram­vindu vís­inda og hinar og þessar upp­götv­anir og kenn­ingar sem að þeirra mati hafa gert guðstrú, eða til­vísun til Guðs, óþarfa í dag og í raun frá­leita.

En þá verður að benda á að það er mik­ill mis­skiln­ingur ef gengið er út frá því að trú og vís­indi keppi hvert við annað sem útskýr­ingar á innviðum og gang­verki alheims­ins. Svo er alls ekki enda um að ræða útskýr­ingar af ólíkum toga sem ekki ber að rugla sam­an.

Það er aug­ljóst þegar við veltum því fyrir okk­ur.

Þegar kemur að því að útskýra til­vist eða orsök ljósa­per­unnar keppir Thomas Edi­son ekki við þau lög­mál sem stýra hegðun ljóss, raf­magns og gass.

Nei, um er að ræða tvær ólíkar gerðir útskýr­inga.

Önnur er vís­inda­leg og vísar til nátt­úru­lög­mála, hin er per­sónu­leg og vísar til orsaka­valds. Báðar eru við­eig­andi og nauð­syn­legar þegar kemur að því að útskýra ljósa­peru. Og saman gefa þær heild­ar­út­skýr­ingu á ljósa­per­unni.

Þetta minnir á að það að kunna vís­inda­leg skil á því hvernig til­tekið kerfi á borð við ljósa­peru (eða alheim­inn!) virkar hvorki úti­lokar né felur í sér rök gegn til­vist orsaka­valds [skap­ara] að baki þess.

Í þessu sam­hengi getur þú spurt sjálfan þig, svo dæmi sé tek­ið, hvers vegna þú ert að lesa þessi orð.

Það er fylli­lega mögu­legt að útskýra þá stað­reynd að þú sért að lesa þennan pistil með því að vísa til ástands og aðstæðna í heila þínum hér og nú og til raf­boða og efna­hvarfa og þess hátt­ar, og á end­anum til hlut­að­eig­andi atóma og sam­einda.

En er ekki líka að finna aðra útskýr­ing­u?!

Er ekki að finna útskýr­ingu sem hefur með áhuga þinn á efn­inu að gera, og fyr­ir­ætlun þína, ásetn­ing og vilja? Og einnig, þegar dýpra er að gáð, við­leitni þína til að kom­ast að hinu sanna hvað varðar mik­il­væga spurn­ingu?

Fyrri útskýr­ing­in, hin vís­inda­lega, er sann­ar­lega hluti af heild­ar­mynd­inni. En ef hún úti­lokar þá síð­ari, hina per­sónu­legu, þá er varla ástæða eða til­gangur í að lesa mikið lengra.

Hvers vegna ætti maður að eyða tíma í það ef ástæðan fyrir lestr­inum er ekki fólgin í öðru en efna- og eðl­is­fræði þegar allt kemur til alls?

Þegar segir í Bibl­í­unni „Í upp­hafi skap­aði Guð him­inn og jörð [al­heim­inn]“ þá er þar að sjálf­sögðu ekki um að ræða vís­inda­lega útskýr­ingu á eðli alheims­ins, heldur per­sónu­lega útskýr­ingu á til­vist hans með til­vísun til orsaka­valds.

Og þegar Newton og Kepler og hinir upp­götv­uðu lög­málin sem við þá eru kennd þá litu þeir ekki svo á að þar með hefðu þeir afsannað til­vist Guðs. Nei, þvert á móti dásöm­uðu þeir hug­vits­semi Guðs fyrir að hafa komið hlut­unum í kring með þeim hætti sem raun ber vitni.

Það er leikur eng­inn vafi á því að þegar kemur að því að útskýra hvernig hinn efn­is­legi og nátt­úru­legi veru­leiki hegðar sér eru vís­indi ómissandi.

En það væri ansi fátæk­leg og rýr upp­lifun og sýn á lífið og til­ver­una ef látið er að því liggja að einu spurn­ing­arnar sem vert er að spyrja og leita svara við séu þær sem vís­indi spyrja og svara.

Því eins og eðl­is­fræð­ing­ur­inn og nóbels­verð­launa­haf­inn Peter Medewar benti á eru vís­indi aug­ljós­lega tak­mörkuð og geta ekki svarað barns­legum grund­vall­ar­spurn­ingum varð­andi upp­runa til­ver­unn­ar, til­gang lífs­ins og örlög eða hvað er gott, rétt og fal­legt - spurn­ingar sem varða sjálfan kjarna mennsk­unnar og það sem gerir okkur að mann­eskj­um.

Eðli sínu sam­kvæmt spyrja vís­indi tak­mark­aðra spurn­inga og geta því ekki náð utan um eða útskýrt allt sem leitar á huga manns­ins eða er fólgið í reynslu hans.

Og þeir eru margir heim­spek­ing­arnir og hugs­uð­irnir í sög­unni - raunar flestir þegar hugsað er til hinnar vest­rænu heim­speki­hefðar - og að sjálf­sögðu vís­inda­menn líka, sem hafa litið svo á að því sem varðar mann­inn mestu verði ekki svarað til hlítar án þess að vísa til yfir­nátt­úru­legs veru­leika af einum eða öðrum toga.

Í því sam­hengi má taka undir orð hins mikla heim­spek­ings 20. ald­ar­inn­ar, Lud­wig Witt­g­en­stein, sem sagði:

„Við finnum að jafn­vel þótt öllum mögu­legum vís­inda­legum spurn­ingum hafi verið svar­að, þá höfum við ekki enn tæpt á vanda lífs­ins á nokkurn hátt.“

Nei, til þess þarf annað og meira!