Flest höfum við hin síð­ari ár haft trú á að frjáls­lynt og opið lýð­ræði mundi fest­ast í sessi og breið­ast út um heims­byggð­ina. Að gervi­lýð­ræði og ógn­ar­stjórnir mundu undan síga. Samt gæti sagan kennt okkur að sókn í völd, græðgi og til­hneig­ingin til að skara eld að eigin kökum er býsna seig. Nú stendur mörgum beygur af til­raunum valda­mannna til að gera lítið úr lýð­ræð­inu, grafa undan því með því að sá fals­frétt­um, hag­ræða stað­reyndum í þágu eigin orð­ræðu, ein­falda umræð­una niður á slag­orða­plan og afla sér fylgis með óheið­ar­legum hætti. Gera lítið úr fjöl­miðlum og per­són­um, koma tagl­hnýt­ingum sínum í óverð­skuld­aðar valda­stöður og að kjöt­kötlum og hefta fram­gang ann­ara skoð­ana og við­horfa. Þetta eru lönd eins og Banda­rík­in, Pól­land, Ung­verja­land, Rúss­land, Kína. Í öðrum löndum er fólk með svip­aðar skoð­anir og aðferðir lýð­skrums­ins áber­andi, svo sem í Sví­þjóð, Dan­mörku, Austur­ríki, Hollandi, Frakk­landi. Partur af því er að ala á ótta, þar á meðal við það sem menn þekkja ekki eða aðeins með tak­mörk­uðum hætti. Jafn­vel hér á landi má verða var við skoð­ana­systkin slíkra manna. Sið­menn­ing­in, sem er áunnin afurð hug­mynda um frelsi, jafn­rétti, jöfnuð og bræðra­lag, er í þeirri stöðu að þurfa að verj­ast þegar hún ætti að vera í sókn.

Þá getur verið gott að hug­leiða hvar og hvernig mann­rétt­indi og mann­leg reisn fór illa for­görðum fyrir ekki svo löngu síð­an. Þegar sið­menn­ing sem þróuð hafði verið gegnum nokkur hund­ruð ár var mis­notuð og svo látin hverfa fyrir fals­hug­myndum um yfir­burði sumra og rétt hins sterka, á kostnað þeirra sem illa eða ekki gátu varið sig. Þetta ræddi Christine Nöst­lin­ger, þekktur aust­ur­rískur rit­höf­undur sem lést í lok júni sl.. Hún var þekkt­ust sem barna­bóka­höf­und­ur. Nokkrar bóka hennar hafa verið þýddar á íslensku. Á árinu 2015 var henni boðið að ávarpa fund til minn­ingar um að 70 ár voru frá því að fanga­búða­kerfi nas­ista­stjórn­ar­innar í Aust­ur­ríki, sem kennt var við bæinn Maut­hausen í norð­ur­hluta lands­ins, höfðu verið yfir­tekin af banda­mönnum og þeir sem lifðu þar enn fengu frelsi sitt. Í erindi sínu í aðal­sal aust­ur­ríska þings­ins aðvar­aði þessi lífs­reyndi og merki rit­höf­undur umheim­inn við ras­isma og kynþátta­stefnu og við því að ótt­ast aðkomu­fólk sem þá streymdi inn í Aust­ur­ríki. Ræða hennar er þannig að tím­anum til að lesa hana er vel var­ið, hvort sem menn ótt­ast hið óþekkta, - stundum skilj­an­lega, - eða ekki.

Þegar fanga­búð­irnar Maut­hausen voru reistar var ég nær tveggja ára að aldri, en þegar síð­asta fólkið sem lifði af dvöl þar var frelsað af banda­ríska hern­um, var ég nær átta ára. Það mætti þannig ætla að í minn­ingu minni væru þessar fanga­búðir varla til stað­ar. Það er samt ekki svo.

Ég þekkti að vísu ekki orðið Maut­hausen, en hins­vegar var orðið fanga­búðir mér vel kunn­ugt (Konzenta­tionsla­ger, skamm­stafað KZ á þýzku, þýð.). Ótal sinnum heyrði ég skamm­stöfun þessa þegar amma mín skamm­að­ist út í nazista við mjólk­ur­sölu­kon­una eða búð­ar­mann­inn á horn­inu. Þá var svarað í aðvör­un­ar­tón ann­að­hvort „Ekki hætta höfð­inu með svona tali“ eða „Þér gætuð lent í fanga­búðum með því að tala svona“.

Og minn­ingin er skýrt inn­prentuð í huga mér um það þegar frændi minn, „lit­li“ bróðir hennar mömmu, var í heim­sókn. Hann stendur þarna, stór og herða­breið­ur, í SS-ein­kenn­is­bún­ingi við hlið­ina á mömmu sem var lítil vexti og seg­ir: „Ella, júð­arnir fara allir upp gegnum reyk­háf­inn!“, Og litla mamma mín verður dreyrrauð í and­lit­inu af reiði og rekur stóra litla­bróður sinum kinn­hest. Ég held það hafi verið eini löðr­ung­ur­inn sem frið­elsk­andi móðir mín nokkrun tíma veitti ann­ari mann­eskju.

Hvað það þýddi að „fara upp gegnum reyk­háf­inn“ var mér auð­vitað ekki ljóst. Ég vissi bara að í því hlyti að fel­ast ein­hver hræði­leg vonska. Og frá þeim degi var líka á hreinu að Herra Fischl fór upp um reyk­háf­inn. Herra Fischl hafði haft skó­smíða­verk­stæði í stræt­inu okk­ar, hafði smíðað nýjan skó ef annan vant­aði, gerði nýja hæla og lengdi skó­sóla og tásvæð­in, sem þá var ódýr lausn fyrir fátækar fjöl­skyldur og hratt vax­andi barna­fæt­ur.

Á árinu 1938, rétt eftir „inn­limun­ina“ (þegar Aust­ur­ríki var sam­einað Þýska­landi, þýð.), sá mamma, sem var að ganga heim úr vinn­unni, hroll­vekj­andi atburð: SA-­menn höfðu dregið Herra Fischl út af vinnu­stofu sinni og þving­uðu hann til að skrúbba með tann­bursta burt þrjár hvítar pílur sem and­stæð­ingar nas­ista­stjórn­ar­innar höfðu málað á stétt­ina. Úti á göt­unni stóð vöru­bíll með glott­andi SA-­mönnum á pall­in­um. Og allt í kringum Herra Fischl sem var á hnjánum við þetta, stóðu nágrannar og horfðu á með kát­inu í fas­inu. Mamma mín gekk með bank­andi hjart­slátt fram­hjá á gagn­stæðu gang­stétt­inni. Seinna heyrði hún að Herra Fischl hefði loks verið fluttur á brott með vöru­bíln­um.

Nokkrum dögum síðar yfir­tók „arískur“ skó­smiður vinnu­stofu og íbúð Herra Fischl. Og eng­inn minnt­ist lengur á Herra Fischl. Nema mamma mín!. Hún sagði mér og systur minni aftur og aftur hvað hafði verið gert á hlut Herra Fischl. Hún gat ekki sætt sig við að hafa ekki sjálf gripið inn í atburða­rás­ina og rétt­lætti sig sjálfa ætíð með þeirri skýr­ingu að „hefði ég ekki haft ykkur börnin heima, þá hefði ég rokið yfir göt­una og hefði rekið pakkið í burt­u!“

Miðað við aldur minn á þessum tíma, þá verður maður að líta á mömmu sína sem stóra og sterka, eig­in­lega mátt­uga, ekki síst þegar pabbi hafði þá þegar verið lengi og langt í burtu með hernum í Rúss­landi. Og að full­orðnir ljúgi stundum að sjálfum sér hafði ég enn ekki gert mér grein fyr­ir. Það var því sann­fær­ing mín að mamma hefði bjargað Herra Fischl ef ég hefði ekki verið til. Og þar sem svarið við spurn­ingu minni um hvert hefði nú eig­in­lega verið farið með Herra Fischl var bara stutt­legt „nú í fanga­búð­ir“, þá trúði ég því að sjálf hefði ég átt ein­hvern þátt í dauða Herra Fischl.

Þessi fárán­lega til­finn­ing um mína eigin sök hvarf ekki fyrr en ég gerði mér grein fyrir að mamma mín var hvorki sterk eða mátt­ug, heldur var hún lítil og hefði reynst tals­vert hjálp­ar­vana og ekki mátt sín mik­ils gagn­vart „pakk­in­u“.

Að vera laus við sekt þýðir samt ekki það að vera ábyrgð­ar­laus! Margt fólk hefur reynt að standa undir ábyrgð­inni og hafa sem sam­tíma vitni reynt að segja nýjum kyn­slóðum frá því til hvers kyn­þátta­for­dómar geta leitt, eða hafa tekið til máls með skýrum rómi þegar enn einu sinni var verið að sveigja almenn­ing gegn þeim sem eru í minni­hluta­hóp­um.

Þeim hinum sömu and­mæl­endum var svo sem ekki gert auð­velt að stíga fram. Mörgum fannst þetta ein­fald­lega óþægi­legt. And­mæl­endur trufl­uðu mann í því að gleyma, við að halda því fram að maður hefði ekki haft hug­mynd um hvað fram fór, við að kvarta yfir því hvað maður hefði sjálfur mátt þola og hverju maður tap­aði í stríð­inu. Ekki síst trufl­aði þetta sjálfs­á­nægj­una yfir hinni „nýju byrj­un“ eftir stríðið og ógn­ar­stjórn­ina.

Í takt við þessa „nýju byrj­un“ voru margar af rík­i­s­tjórnum okkar eftir aðra heim­styrj­öld­ina ekki sér­lega áfjáðar í að reyna að hafa upp á þeim sem höfðu unnið ódæði með nas­ista­stjórn­inni. Þeir voru, - ef litið er kalt á mál­in, - ein­fald­lega alltof margir til þess að hægt væri að reka starf­hæft rík­is­bákn án starfs­krafta þeirra. Hvaðan hefði átt að fá að loknu stríð­inu nægi­lega marga kenn­ara eða emb­ætt­is­menn án for­sögu?

Til­raunir til að fá heim til Aust­ur­ríkis gyð­inga og and-fas­ista sem hafði tek­ist að flýja úr landi skil­uðu líka litlum árangri. Og að velta vöngum yfir því hvernig hægt væri að fá fólk af sígauna-ætt­erni sem hafði lifað af, til að aðlag­ast bet­ur, - það hafði alls enga þýð­ingu. Mín kyn­slóð og barna minna lifði því og óx úr grasi í landi þar sem kyn­þátta­for­dómar voru alls ekki tengdir við slæmar minn­ing­ar, heldur voru þeir rétt eins og áður fyrr við­horf mjög margra, hefð­bundin hugsun í mörgum fjöl­skyld­um.

Jákvæðar breyt­ingar hafa þó fram til dags­ins í dag ekki verið alltof mikl­ar. Nú koma kyn­þátta­for­dómar bara fram undir öðrum kápu­faldi. Hug­tök eins og herra­þjóð, úrhrök, erfða­skömm og loka­lausn þorir eng­inn að nefna lengur og varla hugsa. Þetta er nokkuð sem ekki má segja.

Kyn­þátta­for­dómar nútím­ans hafna bara öllu sem er útlent, líta á eigin þjóð sem ver­andi í hættu vegna útlend­inga sem vaða yfir heima­menn, grunar auk þess að verið sé að taka útlend­inga fram yfir þjóð­ina sjálfa og þegar allt komi til alls „vilji þeir bara lifa á okk­ur, taka frá okkur það sem okkur til­heyr­ir“!

Þeir sem hugsa svona og tala svona meðal sinna skoð­ana­bræðra og –systra, þeir eru auð­vitað ekki að krota slag­orð með kyn­þátta­hatri á veggi, þeir velta ekki um koll leg­steinum gyð­inga, veita konum ekki aðkast ef þær eru með höf­uð­klút, lemja ekki fólk sem er dökkt á hör­und og þetta er ekki fólkið sem kveikir í heim­ilum fyrir hæl­is­leit­end­ur. Þeir veita hins vegar þeim mönnum sem svo­leiðis gera full­vissu um að slík fólsku­verk séu unnin í þágu fleiri en þeirra sjálfra, heldur líka í þágu ann­ars fólks. Þar er jarð­veg­ur­inn sem ofbeldið vex upp úr.

Fjöldi og sam­setn­ing minni­hluta­hópa sem maður í besta falli, hefur „eitt­hvað á móti“ og, í versta falli „lætur til skarar skríða gegn“, eru nú mun fleiri en áður. Við hefð­bundnar ímyndir sem mátti hafna og snú­ast gegn koma nú til við­bótar hæl­is­leit­endur og flótta­fólk, sama hvaðan það kem­ur, - far­and­fólk án til­lits til þess hvort um er að ræða aust­ur­ríska borg­ara eða ekki. Að ekki sé nú talað um fólk með annan húð­lit en maður sjálf­ur.

Að vísu er nú til vörn gegn beinum fjand­skap nas­ista­tím­ans. Hún felst í orð­inu „eins­leitn­i“. Ég ótt­ast að flestir lands­menn meini eins­leitni þegar þeir krefj­ast meiri „að­lög­un­ar“. Menn vilja ekki kynna sér það sem þeir ekki þekkja, heldur óska sér þess að þeir sem hingað hafa fluttst aðlag­ist og taki upp hér­lenda og vana­bundna lífs­hætti. Það verður þó sjaldn­ast að fullu. Þess vegna verða til vanda­mál við það að lifa við hlið fólks úr fjar­lægum menn­ing­ar­heim­um.

Að bíða eftir því að þessi vanda­mál minnki með tím­anum með vax­andi umburð­ar­lyndi hinna gam­al­grónu sem fyrir voru og með síauk­inni aðlögum þeirra sem fluttu hing­að, var aug­sýni­lega lengi megin lausnin fyrir marga af stjórn­mála­mönnum okk­ar. Oft hefur þetta við­horf reyndar gef­ist vel, en að minnsta kosti jafn­oft hefur sú ekki verið reynd­in.

Það sem var látið undir höfuð leggj­ast verður nú að reyna að bæta fyr­ir, til dæmis með skyldu­við­vist í leik­skólum og með heils­dag­skóla, með leik­skóla­kenn­urum sem í raun og veru hafa hlotið menntun til að kenna börn­um, sem hafa þýsku ekki að móð­ur­máli, hið nýja mál svo vel að þegar þau koma í barna- og ung­linga­skóla hafi þau sömu mál­getu og þar með nokk­urn­vegin sömu tæki­færi til mennt­unar og aðr­ir. Aðeins með því móti er unnt að koma í veg fyrir að það mynd­ist sam­hliða sam­fé­lög með tölu­verðum mun.

Með sama hætti er betri menntun eina not­hæfa með­alið til að mýkja harðan skráp kyn­þátta­for­dóma í meiri­hluta­sam­fé­lag­inu. Því sá sem ekk­ert veit, neyð­ist til að trúa öllu. Líka mestu firrum og skammar­leg­ustu við­snún­ingum stað­reynda. Það er auð­vitað spurn­ing hvers vegna svo margir trúa heldur ras­istum en þeim sem segja að frið­sam­leg til­vera hlið við hlið sé mögu­leiki, að ekki sé talað um sam­búð.

Kannski er málið þetta: Yfir hinum vel­þekktu sjö frumu­lögum húð­ar­innar hefur mann­skepnan sem átt­unda lag það sem kalla mætti sið­menn­ing­ar­lag­ið. Maður fæð­ist ekki með það lag. Það byrjar að vaxa eftir fæð­ing­una. Þykkt eða þunnt lag, allt eftir því hvernig hugsað er um yfir­borð húð­ar­innar og hvernig þetta lag er nært. Ef nær­ingin er ekki góð verður lagið þunnt og rifnar auð­veld­lega. Það sem þá vellur fram úr rif­unum gæti haft afleið­ingar sem svo yrði sagt um í fyll­ingu tím­ans: „Auð­vitað vildi eng­inn að þetta hefði ger­st“!

For­máli og þýð­ing: Reynir Tómas Geirs­son, fyrr­ver­andi pró­fessor og yfir­lækn­ir.