Umræða um neytendamál lendir óþarflega oft í þeim farvegi að einblína eingöngu á verðmiða. Verðmiðinn er vissulega mikilvægur og hér á Íslandi greiðum við vöru og þjónustu dýru verði. En við þurfum líka að huga að því hvernig upphæðin er tilkomin. Of oft er ástæðna að leita í því hversu mikið fé rennur í vasa hinna örfáu, þeirra sem stunda sjálftökuna í fyrirtækjum landsins, greiða sér til dæmis arð langt umfram framleiðni, svo dæmi sé tekið. Það er nefnilega kostnaðarsamt að halda uppi auðstétt í litlu landi.
En stundum er lágt verð til neytenda líka til komið vegna þess að svínað er á fólki. Þrælakistur heimsins eru þar nærtækt dæmi. Mörg störf í hinu nýja harkhagkerfi (gig economy) eru líka unnin fyrir skammarlega lágt endurgjald og fólk er snuðað um veikindarétt, orlofsrétt og hvíldarrétt. Látið er að því liggja að þetta sé sveigjanleg vinna og þar með notalegur lífsstíll. En þetta fyrirkomulag íhlaupavinnu er sennilega nær því að mæta niður á bryggju á hverjum degi upp á von og óvon. Og þegar vinnu er að fá þá er ekkert annað að gera en að taka hana alla.
Hvaða áhrif hefur þetta á neytendur?
Nærtækt dæmi má taka af því þegar kapítalisminn tekur yfir deilihagkerfið. Eitt er að gista í híbýlum annarra en annað er að gista í íbúð sem er rekin af fjárfestingamönnum en stendur utan reglna um hollustuhætti og eldvarnir þar sem hún er markaðssett sem heimagisting. Eitt er að fá far með einhverjum á leið til vinnu en annað að setjast upp í bíl hjá bílstjóra sem tekur sér aldrei hvíld þar sem tekjur hans eru ekki upp í nös á ketti og fyrirtækið sem hann vinnur (ekki) hjá er undanþegið reglum um hvíldartíma, allt í nafni sveigjanleika. Öryggi okkar allra getur þannig verið stefnt í tvísýnu.
Að sama skapi er oft ódýrara og einfaldara að framleiða vöru sem fer illa með umhverfið og er jafnvel full af eiturefnum. Hagsmunir neytenda, hagsmunir vinnandi fólks og hagsmunir náttúrunnar verða að fara saman. Því neytendamál eru líka einn liður í því að byggja upp gott og sjálfbært samfélag, en ekki að skila samfélaginu og náttúrunni af okkar í verra ásigkomulagi til komandi kynslóða.
Um helgina verður gengið til kosninga í Neytendasamtökunum. Sú sem þetta ritar er í framboði til stjórnar ásamt hópi fólks – þar á meðal er Rán Reynisdóttir formannsframbjóðandi – sem vill blása nýju lífi í samtökin og efla samstöðu neytenda, í víðu samhengi eins og hér er rakið. Því samstaða neytenda er lykilþáttur í að koma í veg fyrir að sérhagsmunir hinna fáu trompi almannahag.
Höfundur er frambjóðandi til stjórnar Neytendasamtakanna.
