For­ystu­fólk í verka­lýðs­hreyf­ing­unni hefur á síð­ustu mán­uðum lýst því yfir að í vetur verði háð stétta­bar­átta á Íslandi. Svo má skilja orð þeirra að launa­fólk rísi þá upp gegn fjár­magns­eig­endum og for­rétt­inda­hópum og noti verk­föll til þess að skapa betri lífs­kjör og rétt­lát­ara sam­fé­lag.

Það er ekki erfitt að skilja gremju margra sem finnst þeir, með réttu eða röngu, hlunn­farnir í hag­kerfi okk­ar. Þetta geta verið ein­stak­lingar og fjöl­skyldur sem ekki hafa ráð á eigin hús­næði, búa við óör­yggi um fram­tíð­ina og hafa lágar ráð­stöf­un­ar­tekj­ur. Við tökum líka eftir því að margir virð­ast nota aðstöðu sína til þess að fá há laun án þess að hafa aug­ljós­lega unnið til þeirra; t.d. ýmsir for­stjórar fyr­ir­tækja, bæj­ar­stjór­ar, og ráð­herrar og Alþing­is­menn sem fengu launa­hækkun í einum rykk eftir að hafa setið á eftir í launa­þróun í fleiri ár (vænt­an­lega var rykk­ur­inn of stór árið 2016!).  Einnig er ekki erfitt að koma auga á ýmis konar sjálftöku hér og þar. Reglan virð­ist vera sú að fólk gangi eins langt og það mögu­lega kemst upp með.

Er stétta­bar­átta rétt­læt­an­leg?

Þótt margt geti brotið í bága við rétt­læt­is­kennd okkar þá segja hag­tölur okkur að ekki sé aug­ljós­lega ástæða til þess að leggja í stétta­bar­áttu.

Tekju­skip­ing er mjög jöfn í sam­an­burði við nágranna­lönd okkar í Evr­ópu, m.a. vegna þess að dæmin sem hér voru nefnd eru ekki mörg. Fátækt er einnig lítil sam­an­borið við fátækt í öðrum lönd­um. Einnig má benda á að verka­lýðs­hreyf­ing­unni á Íslandi hefur tek­ist und­an­farna ára­tugi að tryggja launa­fólki fasta hlut­deild í þjóð­ar­tekj­um. Hlut­deild launa og launa­tengdra gjalda í VLF var 50% árið 1973, 48% árið 1981, 50% árið 1991, 53% árið 2001 og er nú 56%. Það hallar því síður en svo á launa­fólk um þessar mund­ir.

Stétta­bar­áttu mætti kannski rétt­læta með því að benda á að þeir sem hærri tekj­urnar hafa eigi þær ekki skil­ið, sumir njóti þess að hafa aðgang að ýmis konar rentu sem þeir hafi ekki unnið fyrir en njóti í skjóli aðstöðu sinn­ar. En er stétta­bar­áta lík­leg til þess að bera árang­ur?

Um fjár­magns­eig­endur og launa­fólk

Hugum fyrst að kenn­ingum Karls Marx sem setti fram kenn­ingar um arð­rán og stétta­bar­áttu á 19. öld­inni. Kjarni kenn­inga Karl Marx var sá að allt verð­mæti fram­leiðslu komi frá vinnu­afli, ekki fjár­magni og hagn­aður eig­enda fyr­ir­tækja feli í sér arð­rán. Með fjár­fest­ingu og vax­and­i fjár­magns­stofni fækki starfs­mönnum fyr­ir­tækja og atvinnu­leysi auk­ist. En arðránið minnkar með fækkun starfs­fólks og þá líka hagn­aður fyr­ir­tækj­anna. Við þessu bregð­ast fyr­ir­tæki með því að halda launum niðri, lengja vinnu­tíma, færa störf til lág­launa­landa o.s.fr. Launa­fólk er þá pínt með atvinnu­leysi og kjara­skerð­ingu þangað til það rís upp gegn órétt­læt­inu og tekur fyr­ir­tækin yfir. Alræði öreig­anna tryggir betri lífs­kjör.

Hljómar eitt­hvað af þessu kunn­ug­lega?  Svarið er nei – á síð­ustu ára­tug­um, reyndar allar götur frá alda­mót­unum 1900, hafa lífs­kjör hér á landi farið batn­andi. Í upp­hafi síð­ustu aldar voru lífs­kjör hér bág, svipuð þeim sem íbúar Afr­íku þurftu að þola, en nú eru þau meðal þeirra bestu í heimi. Þeir sem fæð­ast á Íslandi geta prísað sig sæla. Atvinnu­leysi hefur ekki farið stöðugt vax­andi heldur er lítið sem ekk­ert og hlut­deild launa er, þökk sé m.a. verka­lýðs­hreyf­ing­unni, hærra hlut­fall af þjóð­ar­tekjum en það hefur verið í ára­tugi. Þetta eru ekki þær aðstæður sem Marx bjóst við að sjá, hann hafði á röngu að standa þótt inn­sæi hans á ýmsum sviðum sé gagn­legt, alla­vega þegar saga hag­fræði­kenn­inga er les­in.

Í stað þess að íslenska þjóðin skipt­ist í fjár­magns­eig­endur og arð­rænt launa­fólk þá skipt­ist hún ann­ars vegar í þá sem geta farið inn í og út úr gjald­miðl­inum og hina sem eru fast­ir. Í krónu­hag­kerfi þar sem fjár­magns­flutn­ingar á milli landa eru leyfðir er aðstöðu­munur á milli launa­fólks og fjár­magns­eig­enda. Dæmi­gerður launa­maður á fast­eign, skuldar fast­eigna­lán og safnar rétt­indum í líf­eyr­is­sjóði. Ef hann nú býst við því að gengi krón­unnar lækki þá áttar hann sig fljótt á a hann er fastur í krónu­hag­kerf­inu og getur fátt gert til þess að verja sig. Fjár­magns­eig­andi er í allt öðrum spor­um. Hann getur milli­fært pen­inga­legar eignir sínar á milli krón­unnar og ann­arra gjald­miðla. Þegar hann býst við að krónan falli þá kaupir hann gjald­eyri og þegar hann býst við því að hún hafi náð botni þá kemur hann aftur inn í krón­una og hagn­ast á geng­is­styrk­ingu henn­ar. Hann getur jafn­vel haft pen­inga­legar eignir sínar í erlendum böndum eða skatta­skjól­um.

Af því sem hér hefur verið sagt má álykta að for­sendur hef­bund­innar stétta­bar­áttu séu ekki fyrir hendi hér á landi. Þjóðin skipt­ist ekki upp í fjár­magns­eig­endur sem arð­ræna launa­fólk í Marxískum skiln­ingi heldur skipt­ist þjóðin í tvo hópa, þá sem geta komið sér út úr krón­unni á réttum tíma og hina sem eru fast­ir.  Þetta hljómar ekki rétt­látt en svona er það samt.

Er stétta­bar­átta lík­leg til árang­urs?

Ímyndum okkur nú að verka­lýðs­leið­togar lýsi yfir stríði á hendur atvinnu­rek­endum og fjár­magns­eig­endum í því skyni að fá hærri kaup­mátt á kostnað þeirra síð­ar­nefndu. Þeir hóta verk­föll­um, t.d. skæru­verk­föllum sem geta lamað útflutn­ing um tíma, og hóta því að sýna meiri hörku en áður hefur sést á vinnu­mark­aði. Fjár­magns­eig­endum bregður í brún við að heyra þessi orð og eftir ekki langa umhugsun fara þeir inn í heima­banka sína og milli­færa pen­inga af krónu­reik­ingum á gjald­eyr­is­reikn­inga. Við­skipta­bankar reyna þá að kaupa gjald­eyri hver af öðrum og verð á gjald­eyri á milli­banka­mark­aði hækk­ar, gengi krón­unnar lækk­ar. Nú hækkar verð á öllum inn­flutn­ingi mælt í krónum og versl­anir munu fyrr en síðar hækka krónu­verð á inn­fluttum vörum sín­um. Kaup­máttur launa­fólks lækk­ar; það verður dýr­ara að kaupa bíla og heim­il­is­tæki og ferða­lögum til útlanda fækk­ar.

Hag­stofan mælir sömu­leiðis meiri verð­bólgu í kjöl­far geng­is­lækk­unar krón­unnar sem verður til þess að tölvu­kerfi við­skipta­bank­anna hækka höf­uð­stól verð­tryggðra fast­eigna­lána, nú skuldar launa­fólkið meira í krónum mælt. Verka­lýðs­leið­togar krefj­ast þess þá að þak sé sett á verð­trygg­inu til þess að lánin hækki ekki en slíkt þak yrði til þess að eignir líf­eyr­is­sjóð­anna sem fel­ast í verð­tryggðum útlánum rýrð­ust og hvati til sparn­aðar minnk­aði vegna nei­kvæðra raun­vaxta. Von­andi segði rík­is­stjórn nei við slíkum til­lög­um. Vextir á óverð­tryggðum lánum myndu einnig hækka þótt engar vaxta­hækk­anir yrðu í Seðla­banka ein­fald­lega vegna þess að bank­arnir byggjust við meiri verð­bólgu.

Þannig geta hót­anir verka­lýðs­hreyf­ingar orðið til þess að skerða lífs­kjör launa­fólks áður en til kjara­samn­inga kem­ur. Til­raunir til stétta­bar­áttu, svo ekki sé talað um bylt­ingu, leiða til falls krón­unn­ar, minni kaup­máttar launa og auk­innar mis­skipt­ingar eigna. Þetta er hið járn­harða lög­mál sam­tím­ans.

Heyrst hefur að verka­lýðs­for­ystan gæti notað áhrif sín  í stjórn líf­eyr­is­sjóða til þess að þrýsta á um launa­hækk­an­ir. Líf­eyr­is­sjóðir eru mik­il­vægir fjár­festar á hluta­fjár­mark­aði. Stjórnir sjóð­anna gætu auð­vitað hótað að selja hluta­bréf sem myndi valda verð­lækkun þeirra, hót­unin ein myndi nægja. Sjóð­irnir eru nægi­lega stórir til þess að geta valdið hruni á hluta­bréfa­mark­aði. En afleið­ingin yrði fyrst og fremst sú að sjóðs­fé­lagar töp­uðu verð­mætum og rétt­indum í líf­eyri. Slíkt hegðun stjórna myndi þar að auki leiða til þess að Fjár­mála­eft­ir­litið myndi grípa inn í og setja stjórnir sjóð­anna af til þess að vernda hags­muni sjóðs­fé­laga.

Loka­orð

Í krónu­hag­kerf­inu er aðstöðu­munur á milli fjár­magns­eig­enda og launa­fólks. Hann er ekki Marxískur heldur felst í því að fjár­magn er fær­an­legt á milli landa á meðan íbúð­ar­hús­næði og verð­tryggð lán eru það ekki. Launa­fólk er þannig fast inni í krón­unni á meðan fjár­magns­eig­endur geta að vild farið út úr henni og komið aftur inn í hana. Þessi aðstöðu­munur hefur stuðlað að því að eigna­skipt­ingin er ójafn­ari hér á landi en launa­tekju­dreif­ing­in. Þannig eiga rík­ustu tíu pró­sentin um 70% fram­tal­inna eigna en sam­svar­andi hópur er ein­ungis með nærri 25% heild­ar­tekna fyrir skatta. Bilið á milli ójafn­að­ar­stigs­ins í eigna- og tekju­skipt­ing­unni nú er enn meiri en hann var t.d. á árunum fyrir seinni heims­styrj­öld.

Stétta­bar­átta er ekki skyn­sam­leg hér á landi vegna þess að kenn­ingar Marx um arð­rán fjár­magns eru úrelt­ar, kaup­máttur launa­fólks fer stöðugt vax­andi og vel­ferð launa­fólks hefur aldrei ver­ið ­meiri þrátt fyrir há laun nokk­urra for­stjóra og ann­arra sem geta skammtað sér laun. Slík bar­átta er heldur ekki skyn­sam­leg vegna þess að eðli máls sam­kvæmt getur fjár­magnið alltaf vikið sér undan lækkun krón­unnar og hærri launa­kostn­aði. Hót­anir um stétta­á­tök verða þá til þess að skerða kaup­mátt launa áður en sest er að samn­inga­borð­inu.

Í stað bylt­ingar væri hægt að bæta kjör launa­fólks með auknu fram­boði af íbúð­ar­hús­næði á við­ráð­an­legu verði, breyt­ingum á skatt­kerfi og hækkun lág­marks­launa. Hækkun lág­marks­launa þarf ekki að valda minni atvinnu eða verð­bólgu svo fremi sem hún veldur ekki þroti þeirra fyr­ir­tækja sem lægstu launin greiða.

Höf­undur er pró­fessor í hag­fræði við Háskóla Íslands. Greinin birt­ist fyrst í Vís­bend­ingu, og þá með ítar­efni og heim­ild­ar­skrá. Hægt er að ger­ast áskrif­andi hér.