„Til hvers er fullveldi ef fólki líður illa?“ spurði Guðni Th. Jóhannesson forseti Íslands í ræðu við setningu Alþingis í haust. Þar hitti hann, eins og oft áður, naglann á höfuðið. Þungi hefur færst í umræðuna um líðan og heilsu vinnandi fólks á árinu. Stéttarfélög greina víða mikinn undirliggjandi vanda á vinnumarkaði og atvinnurekendur fara heldur ekki varhluta af honum. Öll spyrjum við okkur: Hvað veldur? Fólk á besta aldri er að missa heilsuna vegna álags í vinnu og einkalífi. Ef það kemst í þrot tekur langan tíma að ná aftur fullri heilsu. Fyrir utan áfallið sem það er fyrir einstaklinginn að missa heilsuna vegna álags – að lenda í kulnun – þá fylgir því tekjutap og tap fyrir samfélagið allt. Það er því til mikils að vinna að koma í veg fyrir að svona fari.
70% þeirra sem leita til VIRK starfsendurhæfingarsjóðs eru konur og á undanförnum árum hefur háskólamenntuðum konum sem leita aðstoðar sjóðsins fjölgað verulega. Þessi staðreynd segir okkur sögu af vinnumarkaði þar sem álag á konum er óhóflegt. Margar þeirra upplifa mikla streitu og eiga á hættu að lenda í kulnun. En þessar staðreyndir segja okkur ekki síður sögu af stöðu kvenna í samfélaginu. Við verðum því að spyrja okkur hvað valdi og kryfja ástæðurnar til mergjar t.d. með rannsóknum á vinnumarkaði.
Þola konur ekki álag?
Um leið og spurningin er orðuð blasir við hversu fráleit hún er. Dr. Ingibjörg H. Jónsdóttir prófessor við Háskólann í Gautaborg og forstöðumaður Institutet för stressmedicin er leiðandi í umræðunni um streitu og kulnun á vinnumarkaði. Hún segir: „Brýnt er að beina umræðunni um streituvalda á vinnustað, aðstæðum stjórnenda og kynjamuninn í réttan farveg. Að við gerum okkur grein fyrir raunverulegum orsökum þess að konur eru í meirihluta hvað varðar veikindafjarveru, oft langtíma vegna streitukenndra einkenna. Ef við höldum áfram að leita skýringar í lífeðlisfræði kvenna eða að konur skuli ekki þola streituálag eins vel og karlmenn, komum við ekki til með að leysa streituvandamálin á vinnustöðum.“
Ástæðunnar er oftar en ekki að leita í vinnuumhverfi kvenna. Rannsóknir sýna að vinnuskilyrði eru oftar verri á vinnustöðum þar sem konur eru í meiri hluta. Og hvar eru þær í meiri hluta? Í heilbrigðis- og menntakerfinu í erilsömum störfum þar sem unnið er með fjölda fólks og skjólstæðinga alla daga vikunnar. Ingibjörg bendir okkur á að í Svíþjóð sé umræðan að beinast frá einstaklingum og að þeim þáttum sem lúta að vinnuskilyrðum og skilgreiningu starfa. Skýrar kröfur og viðráðanlegt álag eru líklegri til að stuðla að heilbrigði starfsmanna en óljósar kröfur og stöðugt ofurálag. Hvað varðar ofurálagið verður mér hugsað til stórra heilbrigðisstofnana sem haldið er úti með lágmarksmönnun nær allt árið. Og þegar kemur að óljósum eða ef til vill óraunhæfum kröfum verður mér hugsað til grunnskólakennara og kröfunnar um að þeir sinni uppeldi barna í meiri mæli en eðlilegt getur talist.
Langvarandi álag í velferðarkerfinu
Ég ætla að leyfa mér að varpa fram tilgátu um ástæður þess að fleiri konur en karlar missa heilsuna á Íslandi og þurfa á starfsendurhæfingu að halda réttum áratug eftir hrun. Margar þessara kvenna starfa við kennslu, velferðar- og heilbrigðisþjónustu. Þær starfa hjá hinu opinbera; ríki og sveitarfélögum. Þær voru ekki í hópi þeirra sem misstu vinnuna strax í kjölfar efnahagshrunsins en í byrjun kreppunnar misstu margir vinnu á almenna markaðnum, t.d. í byggingariðnaði og þjónustustörfum. Það gerðist ekki í sama mæli hjá hinu opinbera. Þar tók hins vegar við kjararýrnun í margs konar formi samhliða ráðningarfrystingu sem leiddi til undirmönnunar og meira álags á mörgum vinnustöðum en eðlilegt getur talist. Auðvitað er myndin flóknari en við erum að tala um heilan áratug við aðstæður sem kannski væri hægt að bjóða fólki upp á í skamman tíma.
Einstaklingnum ekki um að kenna
Þessi reynsla ætti að kenna okkur að hætta að leita orsaka fyrir streitusjúkdómum og kulnun – eða nýgengi örorku svo að annað títtnefnt dæmi sé nefnt – einungis hjá einstaklingunum en horfa frekar á stóru myndina; vinnuumhverfið, samskipti og aðstæður á vinnustað, óraunhæfar kröfur, óljósar starfslýsingar o.þ.h. Að ógleymdum þeim aðstæðum sem samfélagið býr konum og barnafjölskyldum almennt.
Ábyrgð atvinnurekenda og stéttarfélaga er visslega mikil en hún er ekki minni sú er hvílir á herðum stjórnvalda. Það er samfélagslegt verkefni að bæta stöðu kvenna á vinnumarkaði en aðgerðir sem stuðla að félagslegum stöðugleika og bæta kjör fjölskyldna í landinu hafa jafnframt þau áhrif að styrkja stöðu kvenna á vinnumarkaði.
Höfundur er formaður BHM.
