Eftir ham­farir banka­hruns og ösku­mistur jök­uls­ins lenti gull­gæsin við sviðna strönd Íslands. Öllum að óvörum urðu umskipti í efna­hags­málum þjóð­ar­inn­ar. Á örfáum árum fimm­fald­að­ist fjöldi ferða­manna til lands­ins og þjóð­ar­kakan stækk­aði á ævin­týra­legan hátt. Veislu­borðið svign­aði undan kræs­ing­un­um. Kapp­hlaupið hófst um að ná sem stærstu sneið­inni og sem mest á sinn disk.

Á árinu 2007 voru 68 ferða­skrif­stofur skráðar með leyfi frá Ferða­mála­stofu. Tíu árum síðar voru þær orðnar 308. Á þessum sama tíma jókst fjöldi fyr­ir­tækja sem bjóða uppá afþr­ey­ingu tengda ferða­þjón­ustu um 900% eða úr 150 fyr­ir­tækjum í 1.348. Svona mætti halda lengi áfram.

Breytt sam­fé­lags­um­gjörð

Ferða­þjón­usta er flókin atvinnu­grein, hún kemur inn á fjöl­mörg svið atvinnu­lífs­ins og getur af sér margs­konar afleidd störf. Áhrif grein­ar­innar geta verið bæði góð og slæm.

Síð­ustu ár hefur umræðan um ábyrga ferða­þjón­ustu einnig skotið upp koll­inum hér á landi. Þá er átt við að grein­inni sé stýrt og að sjálf­bærni sé höfð að leið­ar­ljósi þannig að efna­hags­leg­ir, umhverf­is­legir og sam­fé­lags­legir þættir verði í jafn­vægi. Þannig mætti not­ast áfram við mynd­lík­ing­una um veislu­borð­ið, að því sé stýrt hvernig borð­hald fer fram. Mark­miðið með þeirri stýr­ingu er að allir fari sáttir úr veisl­unni, fremur en að freku gest­irnir ryðji sér leið að kræs­ing­un­um, skilji eftir allt í rúst og hina gest­ina með kaldar kart­öflur í fang­inu.

Umhverf­is­leg, efna­hags­leg og sam­fé­lags­leg fót­spor ferða­þjón­ust­unnar eru orðin greini­leg í sam­fé­lag­inu, enda hefur hingað til lítið verið gert til að sporna við þróun fjölda­túrisma á Íslandi. Hér­lendis lýtur því greinin lög­málum sem þekkt eru um allan heim, s.s. undir nöfnum eins og áreitisk­varða (Dox­ey) og lífs­ferli áfanga­staða (Butler).

Þegar lítil sem engin stýr­ing er á þróun vin­sælla áfanga­staða og helsti drif­kraft­ur­inn er gróða­sjón­ar­mið blasir við hnignun grein­ar­innar og óánægja heima­manna. Und­ir­boð og svört atvinnu­starf­semi blómstra sem leiðir til skekktrar sam­keppn­is­stöðu þeirra fjöl­mörgu fyr­ir­tækja sem eru að gera vel. Eft­ir­lit er mátt­lít­ið. Áskor­unin felst í því að skipu­leggja leiðir til að koma í veg fyrir hnign­un­ina og vinna að fram­gangi ferða­þjón­ustu í þá átt að sátt ríki á öllum sviðum sam­fé­lags­ins.

Að bíta í eigið skott

Fylgi­fiskar fjölda­túrisma eru margir og vel þekkt­ir. Hvað hag­ræn áhrif varðar gildir þar lög­málið að lítil stað­bundin fyr­ir­tæki byrja að helt­ast úr lest­inni, sam­runi og sam­þjöppun á sér stað og fjöl­þjóð­leg stór­fyr­ir­tæki rata inná þessa mark­aði til að fá bita af kök­unni. Þannig er ekki óal­gengt að efna­hags­legur leki eigi sér stað, þ.e. að gjald­eyr­is­tekjur flæði út úr land­inu. Að sama skapi eykst hús­næð­is­vandi heima­manna, fram­færslu­kostn­aður eykst, lág­launa­störfum innan grein­ar­innar fjölgar, heima­menn flýja ákveðin hverfi og staði, þar sem stað­bundið menn­ing­ar­legt yfir­bragð þjóð­ar­innar fer hverf­andi. Vöru­merkja­væð­ing menn­ing­ar­arfs­ins, í okkar til­viki lunda­búð­ir, yfir­taka bæj­ar­brag­inn.

Þessi skóla­bók­ar­dæmi fræði­manna um heim allan hljóma kunn­ug­lega, ekki satt?

Alþekkt er einnig að fjölda­ferða­mennsku fylgi sú þróun að þol­mörk umhverf­is­þátt­ar­ins eru þan­in. Nátt­úran, aðal­að­drátt­ar­afl grein­ar­innar og það sem hún byggir fyrst og fremst á, er nú víða komin að þol­mörk­um. Inn­viðir lands­ins eru farnir að láta á sjá og fjár­magn ekki nægj­an­legt til að aðlaga þá álag­inu sem fjölda­ferða­mennskan hefur í för með sér. Fjöldi þjón­ustu­þátta, eins og vega­kerf­ið, heil­brigð­is­þjón­usta og lög­gæsla eru þarafleið­andi í lama­sessi.

Er ferða­þjón­ustan á Íslandi að bíta í eigið skott og ganga frá sjálfri sér?

Víst er að neyt­enda­vit­und ferða­manna hefur aldrei verið meiri og það er ekk­ert lög­mál að ferða­menn komi til lands­ins. Þeir fara ein­fald­lega annað ef áfanga­stað­ur­inn stenst ekki vænt­ingar þeirra.

Þol­mörk sam­fé­lags­ins á enda

Það er ólga í yfir­stand­andi kjara­við­ræðum og fólki er sagt að kröfur verka­lýðs­fé­lag­anna ógni rekstr­ar­skil­yrðum ferða­þjón­ust­unn­ar. Síð­ustu vik­urnar hefur athyglin beinst að þeim lægst laun­uðu innan grein­ar­inn­ar. Sann­ar­lega ekki að ósekju. Ferða­þjón­ustan er borin uppi af lág­launa­fólki á Íslandi. Lág­marks­laun í land­inu eru nú 300 þús­und krónur og það þarf ekki stærð­fræð­ing til að reikna það út að á þessum launum ná fáir endum saman á Íslandi í dag. Þetta eru laun þeirra ófag­lærðu sem starfa við t.a.m. þrif, mót­töku gesta og veit­inga­sölu en þau eru einnig sam­bæri­leg þeim fag­lærðu í grein­inni s.s. rútu­bíl­stjóra og hámennt­aðra leið­sögu­manna.

Ferða­þjón­ustan er stór áhrifa­valdur í íslensku efna­hags­lífi síð­ustu ára og sam­tímis hefur hún fært stjórn­völdum og fyr­ir­tækjum í grein­inni margar og flóknar áskor­an­ir. Ábyrgð stjórn­valda er mikil varð­andi fram­tíð­ar­stefnu­mótun grein­ar­inn­ar. Nú er hins vegar komið þol­mörkum sam­fé­lags­ins, ekki síst lág­launa­stétt­ar­innar sem heldur lyk­ilat­vinnu­grein þjóð­ar­innar gang­andi.

Áleitin spurn­ing skýtur því því óneit­an­lega upp koll­in­um; Ætla stjórn­völd og rekstr­ar­að­ilar að nýta gull­gæs­ina á ábyrgan og sjálf­bæran hátt þannig að allir þætt­ir, efna­hags­leg­ir, umhverf­is­legir og sam­fé­lags­legir verði metnir heilt yfir? Eða á skeyt­ing­ar­leysi villta vest­urs­ins að hlað­borð­inu að vera leið­ar­ljósið áfram? Gull­gæsin lenti við strönd Íslands, fær­andi hendi í ösku­mistrið fyrir nokkrum árum. Ef ekk­ert verður að gert er næsta víst að hún liggi vængstífð í nýsvið­inni jörð, fyrr en síð­ar.

Höf­undur er í fram­boði til stjórnar VR. Kosn­ingar standa nú fram raf­rænt á www.vr­.is til hádegis föstu­dag­inn, 15. mars.