Umræðan um verð­mæta­sköpun og þróun sam­fé­laga

Sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra hefur nú lagt fram laga­frum­varp sem varðar fisk­eldi  á Íslandi. Laga­setn­ingin bein­ist einkum að reglu­verki um eldi laxa í kví­um. Í frum­varp­inu kemur fram að styðj­ast skuli við áhættu­mat Haf­rann­sókna­stofn­un­ar­innar vegna hugs­an­legrar erfða­blöndun eld­is­laxa við villta íslenska laxa­stofna og allt skipu­lag við upp­bygg­ingu kvía­eldis á laxi við strendur lands­ins skuli taka mið af því.

Und­ir­rit­aður gerði all nokkrar athuga­semdir við áhættu­matið í þeirri mynd sem það var lagt fram og sendi athuga­semdir inn á sam­ráðs­gátt stjórn­valda.

Haf­rann­sókn­ar­stofnun hefur svarað þessum athuga­semd­unum fyrir sitt leyti.

Það er auð­vitað mjög jákvætt og nauð­syn­legt að vilji sé til staðar til að ræða for­sendur sem varða mik­il­vægt mál­efni eins og áhættu­matið er, enda tekið fram að um lif­andi plagg sé að ræða. Tækið sem búið er til á að verða grund­völlur laga­setn­ingar og þarf að fá umræðu og skoð­un. Und­ar­legri er sú orð­ræða sumra ann­ara að í rök­studdum athuga­semdum sé fólgin ein­hvers­konar árás á vís­indi eða vís­inda­stofnun og stappi nærri land­ráði að bera þær upp. Gagn­rýnin umræða er lífs­nauð­syn­legur drif­kraftur ef styðj­ast á við rann­sóknir og vís­indi á annað borð við ákvarð­ana­töku.

Niðurstaða áhættu­mats­ins eins og hún liggur nú fyr­ir, og miðar við útgefið burð­ar­þols­mat, leiðir til að fyr­ir­hugað 30 þús­und tonna lax­eldi á frjóum laxi í Ísa­fjarð­ar­djúpi er bann­að, einkum vegna hugs­an­legrar erfða­blönd­unar eld­is­laxa  við laxa í Laug­ar­dalsá, Hvanna­dalsá og Langa­dalsá. Einnig eru settar skorður við lax­eldi á sunn­an­verðum Aust­fjörðum sem skerða fyr­ir­ætl­anir um önnur 30 þús­und tonn. Þær skorður byggj­ast aðal­lega á hugs­an­legri erfða­blöndun við „nátt­úru­lega laxa­stofna“ í Breið­dalsá, en ekki eru allir á einu máli um að þessi nátt­úru­legi stofn sé til stað­ar. Aug­ljóst er að þessar skorður á upp­bygg­ingu lax­eldis fyrir Vestan og Austan hafa gríð­ar­lega efna­hags­lega þýð­ingu og áhrif á fram­vindu byggðar á svæð­inu. Verð­mæti 60 þús­und tonna af eld­is­laxi slaga í að jafn­gilda 2/3 af verð­mæti núver­andi  þorskafla á Íslands­miðum –upp úr sjó. Í því ljósi er áhættu­mat Haf­rannsókna­stofn­un­ar­innar vegna lax­eldis í kvíum ekki síðra hags­muna­mál sam­fé­lags­ins en ráð­gjöf hennar um veiðar og afla­mark villtra sjáv­ar­fiska. Hér verða sjón­ar­mið í því sam­hengi ekki viðruð nánar en sjónum beint enn og aftur að for­sendum og nið­ur­stöðu áhættu­mats­ins sem og svörum Haf­rann­sókna­stofn­un­ar­innar við áður fram­komnum athuga­semdum mínum á sam­ráðs­gátt­inni.

1. Þrösk­ulds­gildi 4%

Athuga­semd var gerð við að í áhættu­mat­inu er sett við­mið þar sem líkanið reiknar líkur á að fjöldi eld­is­laxa í á fari yfir 4% af heildar fjölda í lík­legum klak­fiska­stofni sem eftir verður í á hverju sinni. Líkanið er látið reikna sam­kvæmt inn­settum for­sendum fyrir hverja á fyrir sig. Athuga­semdin var gerð í ljósi nýs lík­ans (IB­SEM) frá Nor­egi, sem reynir að meta hugs­an­leg erfða­blönd­un­ar­á­hrif við mis mikla inn­blönd­un. Nið­ur­staða norska lík­ans­ins er að þó inn­blöndun verði 10% hafi það ekki mark­tæk áhrif á villta stofn­inn. Ef inn­blöndun verður mun meiri, t.d. 30-50% geti það haft áhrif til fækk­unar í villtra fiska stofn­in­um. Í hvor­ugu til­fell­inu er þó um upp­söfnuð áhrif að ræða þannig að ef inn­blöndun hættir má búast við að stofn­inn fari aftur í sama horf, hratt við litla inn­blöndun en á lengri tíma hafi hún verið mikil (Castell­ani et al. 2018). Nátt­úru­valið hreinsar upp hugs­an­lega erfða­blöndun samkvæmt lík­an­inu. Líkanið styðst við mat á hæfni (fit­ness) eld­is­fisks við að kom­ast af í villtri nátt­úru. Þær rann­sóknir voru gerðar á 10. ára­tug síð­ustu aldar (4-5 kyn­slóð kyn­bóta) (Flem­ing et al. 1996, Flem­ing et al. 2000). Höf­undar mátu þá að hæfni eld­is­laxa til að kom­ast af og fjölga sér væri um 16% af hæfni villtra laxa. Áður nefnt IBSEM líkan gerir þó ekki ráð fyrir að hæfni eld­is­laxa minnki með hverri nýrri kyn­slóð kyn­bóta. Ný rann­sókn (Skala et al. 2019) á hæfni laxa af 10.-11. kyn­bættri kyn­slóð bendir til að hæfni (heildar fit­ness) hafi minnkað niður í 3,67-5,25%, þó reiknað sé með gömlu við­miði um þátt­töku eld­is­laxa í æxlun – 17,5% (Flem­ing et al. 2000; Glover et al. 2017).

Grund­vallar ágrein­ing­ur­inn um hætt­una af hugs­an­legri erfða­blöndun felst í þeirri kenn­ingu sumra að eld­is­lax með lak­ari hæfni til að kom­ast af og fjölga sér í villtri nátt­úru sam­an­borið við villtan lax, muni ryðja villta lax­inum burtu. Aðrir hafa bent á að það sé órök­rétt því nátt­úru­valið sé strangt og sífellt að henda út ein­stak­lingum sem ekki eru vel aðlag­aðir að umhverf­inu. Hvernig á minnkuð hæfni (fit­ness) hjá eld­is­laxi að minnka með­al­tals hæfni hjá villtum laxi - sem er aðlag­aður að sínu umhverfi í mjög langan tíma? Hver hæfni hreinna eld­is­laxa og blend­inga við íslenska villta laxa í íslenskri nátt­úru er ekki þekkt, og verður ekki skorið úr nema með rann­sóknum á Íslandi. Það eru hins­vegar hreinar get­gátur að ætla fyr­ir­fram að norskum eld­is­laxi með mjög skerta hæfni til að kom­ast af og fjölga sér í nátt­úr­unni muni farn­ast betur við íslenskar aðstæður en við norskar eða írskar. Í til­raunum í Burris­hool á Írlandi var hæfni eld­is­laxa af norskum stofni metin um 2% af hæfni villtra írskra stofna (McG­innity et al. 2003). Í nýrri rann­sókn á laxi í vatna­kerfi Tano (Tana) í Finn­landi var nið­ur­staða höf­unda að stað­bundin aðlögun stofna leiddi til að æxl­un­ar­ár­angur hrygna var met­inn 9,6 sinnum meiri og hænga 2,9 sinnum meiri hjá aðlag­aða heima­fisk­inum í sam­an­burði við aðkomu­fisk (Mobley et al. 2019).

Fáeinar rann­sóknir eru til á stofn­gerð íslenskra laxa­stofna (Dan­í­els­dóttir ofl. 1997; Ólafs­son ofl. 2016), sem sýna aðgrein­ingu laxa­stofna eftir ám og vatna­svæð­um. Þeir sem þekkja sögu fiski­ræktar (og fisk­eldis og haf­beit­ar) á Íslandi vita að ekki var ævin­lega sér­stak­lega vel hirt um að útsett seiði væru upp­runnin úr þeirri sömu á (sjá t.d. Þór Guð­jóns­son 1989). Und­an­farin 5-6 ár hefur um 6 millj­ónum laxa­seiða verið sleppt í íslenskar ár. Stærstur hluti þeirra hefur lík­lega farið í ár sem ekki bera nátt­úru­lega laxa­stofna (Rangár, Jök­ulsá á Dal, Breið­dalsá, Skógaá, Hafnará), þó nákvæmar tölur og upp­lýs­ingar um fjölda og upp­runa þeirra fáist ekki afhentar frá Fiski­stofu. Vel er þekkt að nátt­úru­legt flakk alinna göngu­seiða er mun meira en nátt­úru­legra villtra seiða sem vaxa upp í ánni (nátt­úru­legt flakk er þegar lax gengur úr hafi í aðra á en hann er upp­runn­inn úr eða honum var sleppt í). Á haf­beit­ar­ár­unum var mörgum millj­ónum seiða sleppt víða um land, mest þó S-Vest­an­lands og Vest­an­lands. Upp­runi þeirra fiska var marg­vís­leg­ur. Umsvifa­mest í haf­beit­inni var fyr­ir­tækið Silf­ur­lax sem sleppti seiðum aðal­lega úr Hrauns­firði á Snæ­fells­nesi. Sam­kvæmt heim­ildum var sá fiskur sam­an­safn stór­laxa úr Stóru-­Laxá í Hrepp­um, Sog­inu, Víði­dalsá, Laxá í Aðal­dal og e.t.v. víð­ar. Kyn­bætur fóru fram á haf­beit­ar­laxi, aðal­lega í Kolla­firði, frá 1980 en marg­vís­legar sleppi- og end­ur­heimtutil­raunir voru gerðar frá því snemma á sjö­unda ára­tugnum (Á. Ísaks­son ofl. 1997; Þ. Guð­jóns­son 1973; 1977 og 1989 ). Í fjöl­miðlum á sínum tíma töl­uðu veiði­rétt­ar­eig­endur t.d. á Snæ­fells­nesi og í Dölum um að umtals­verður fjöldi laxa sem gengi í árnar á svæð­inu væri haf­beit­ar­lax og haf­beit­ar­stöðv­arnar væru einnig að veiða villtan lax. Merk­ingar sýndu að villu­göngur voru á bil­inu <1% til >20%, mis­mun­andi eftir svæðum (Á. Ísaks­son 1997). Þegar Silf­ur­lax hætti starf­semi voru seiða­ár­gangar seldir í Rangárnar og hafa að lík­indum verið upp­hafið að seiða­slepp­ing­arnar hafa verið umfangs­meiri síðan (per­sónu­legar upp­lýs­ing­ar).

Sam­kvæmt áður nefndum stofn­gerð­ar­rann­sóknum (Dan­í­els­dóttir ofl. 1997; Ólafs­son ofl. 2016), sjást lítil ummerki eftir þessa fiski­rækt og umfangs­miklu haf­beit við stofna­grein­ing­una. Því þarf að útskýra hvernig eld­is­laxi, sem er orðið hús­dýr eftir 12-14 kyn­slóða kyn­bætur og með mjög skerta hæfni til að kom­ast af í villtri nátt­úru, á að takast að skilja eftir sig erfða­fræði­leg spor í íslenskum ám úr því að íslenska lax­in­um, héðan og það­an, tekst það ekki.

2. Útsetn­ing­ar­stærð, árs­tími og kyn­þroski

Útsetn­ing­ar­stærð og útsetn­ing­ar­tími eld­is­laxa­seiða í kvíar ræður miklu um afdrif þeirra og lífs­mögu­leika ef þau sleppa út í villta nátt­úru. Ald­ur, lík­ams­á­stand og ljóslota sem þau hafa upp­lifað ræður mestu um kyn­þroska. Það er ekki óvænt að 90% (11 fiskar) af þeim eld­is­löxum (sam­tals 12 fiskar) sem gengu upp í íslenskar ár og veidd­ust síð­ast­liðið sumar hafi verið kyn­þroska, enda kyn­þrosk­inn sem hvetur þá til far­ar­innar upp í ána. Það segir hins­vegar ekki að 90% þeirra eld­is­laxa sem sleppa og flokk­ast undir síð­búið strok verði kyn­þroska. Frétt­næmara er að geld­fiskur var einn þeirra sem gengu í á. Óljóst er hvort hann ætti þá að telj­ast með við áður nefnt 4% þrösk­ulds­gildi inn­blönd­un­ar.

Í svari Haf­rann­sókn­ar­stofn­unar við athuga­semdum mínum er tekið undir þá stað­reynd að ljósa­stýr­ing í lax­eldi dragi mjög úr kyn­þroska í fisk­eldi en álita­efni er hvenær búast má við að fiskur sem sleppur úr ljósa­stýr­ingu verður kyn­þroska. Það varðar svo­kall­aðan hættu­tíma sem not­aður er í lík­an­inu. Fram­leiðslu­stýr­ing í íslensku lax­eldi þarf að byggja á útsetn­ingu laxa­seiða af ýmsum stærð­ar­hóp­um, enda aðstæður hér víða kjörnar til að ala laxa­seiði og stærri lax við stöðugar aðstæður á landi. Þetta þarf að gera í við­leitni til að jafna fram­leiðsl­una niður á sem flesta mán­uði árs­ins svo afsetn­ingu afurða verði reglu­legri. Sjáv­ar­hiti við Ísland setur hins­vegar þær skorður að óvit­legt er að setja seiði í kvíar nema hita­stig sé +6°C (hugs­an­lega 4°C en þá á upp­leið). Því eru tæki­færi á núver­andi eld­is­svæðum að setja út seiði ein­skorðuð við tíma­bilið jún­í-sept­em­ber, en sjáv­ar­hiti er almennt hæstur í ágúst-sept­em­ber. Búast má við að lax­eld­is­fyr­ir­tækin noti bland­aða leið, þ.e. setji bæði út stóran fisk (post smolt), sem alin eru lengur á landi (í ferskvatni eða salt­vatn­i), eða minni fisk (smolt), sem eru ódýr­ari í fram­leiðslu, út yfir þetta tíma­bil. Aukin reynsla mun skera úr hvaða útsetn­ing­ar­tími og útsetn­ing­ar­stærð hentar best á hverju svæði. Þró­unin í lax­eldi er þó hvar­vetna í átt að ala fisk­inn stærri á landi áður en hann fer í kvíar því það styttir fram­leiðslu­tíma í sjó.

Sú skýr­ing­ar­mynd sem gefin er á hættu­tíma, í svari Haf­rann­sókn­ar­stofn­unar við athuga­semd­um, er lík­lega ekki að lýsa raun­veru­legum hættu­tíma á sann­fær­andi hátt. Margar rann­sóknir (t.d. Thorpe et al. 1998) benda til að kyn­þroska­á­kvörðun hjá villtum laxi sé tekin með margra mán­aða fyr­ir­vara fyrir nátt­úru­legan hrygn­ing­ar­tíma, og stýr­ist af stuttri ljóslotu á tíma­bil­inu nóv­-j­an. Vera má að eld­is­lax sem er jafnan í betri holdum hafi eitt­hvað rýmri tíma, en aldur hans og stærð skiptir þá máli. Fjöldi rann­sókna sýna þó að ef eld­is­fisk­ur­inn er hafður á stöð­ugu ljósi frá nóv­-a­príl er kyn­þroski um haustið á bil­inu 0-3%. Hættu­tím­inn ætti því í öllum til­fellum skýr­ing­ar­mynd­ar­innar að vera tíma­bilið á fyrsta (og eftir atvikum á öðrum) vetri í sjó, þ.e. sá tími sem fisk­ur­inn sleppur undan til­bú­inni langri ljóslotu. Ef fisk­ur­inn sleppur ekki undan ljóslot­unni verður hann ekki kyn­þroska um haustið og þarf því að lifa af í annan vetur í nátt­úr­unni. Mæl­ingar á kyn­þroska íslenskra eld­is­laxa sem slátrað hefur verið að vetri (Des­em­ber og Febr­ú­ar) en hafa verið á ljóslotu­stýr­ingu á fyrsta vetri eldis stað­festa að eng­inn kyn­þroski er til staðar (Gunnar Þórð­ar­son 2017, Ólafur Sig­ur­geirs­son 2019). Ljóslotu­stýr­ingin ætti einnig að ná til seinni vetr­ar­ins, eftir atvikum og þá verður til annar hættu­tími meðan árgöngum er slátrað upp. Fram­leiðslu­ferlar hafa því ólíkan hættu­tíma en tengj­ast líka útsetn­ing­ar­stærð.

Útsetn­ing­ar­stærð seiða/­fisks á hverjum tíma skiptir hér einnig máli um lík­lega lifun og end­ur­heimtur ef taka á mið af þeim rann­sókn­ar­nið­ur­stöðum sem liggja fyr­ir. Til­raunir norsku haf­rann­sókna­stofn­un­ar­innar (MRI) á end­ur­heimtum stroku­laxa náðu ma. til slepp­inga göngu­seiða utan hefð­bund­ins göngu­tíma (haustsmolt). Í sleppi- og end­ur­heimtutil­raunum á haustsmoltum (n=23 þús­und, þyngd <230g) skil­aði aðeins einn fiskur sér til baka, eftir mældar end­ur­heimtur næstu 3 árin (0,004%). Lík­lega ganga seiðin hratt á haf út jafn­vel þó þau sleppi að hausti en lifun þeirra virð­ist vera hverf­andi lítil (Skil­brei, 2013). Stærri seiði (kringum 500g) sem voru búin að vera sum­ar­langt í sjó en sleppt að hausti gáfu sam­an­lagðar end­ur­heimtur eftir 1-3 ár í sjó um 0,2% (Skil­brei et al. 2015). Haustseiði (um 100g smolt) eða stærri seiði sem sleppa að hausti til (eftir að nátt­úru­leg ljóslota tekur að stytt­ast og göngur villtra seiða eru afstaðn­ar) eru því talin vera mun minni ógn og afar ólík­leg til að bland­ast við villta laxa­stofna sam­an­borið við vorseiði (Skil­brei, 2013). Sam­an­burður á lífslíkum eld­is-haustsmolta og vor­smolta í hafi eru taldar vera 1:39  (T­ar­anger et al. 2012). Í sleppitil­raunum MRI (n= 8023, þyngd >900g) lifðu aðeins 0,09% lax­anna af 1 ár í sjó eða lengur (Skil­brei et al. 2015). Sé fisk­ur­inn ekki kyn­þroska, eða á leið í kyn­þroska um haustið þegar hann sleppur eru litlar líkur á að hann leiti upp í fersk­vatn sama ár. Lífslíkur hans til að lifa í villtri nátt­úru til hausts árið síðar eru mjög litl­ar. Þess vegna er tíðni kyn­þroska eld­is­fisks á fram­leiðslu­tím­an­um, einkum að sumri og hausti mik­il­vægar upp­lýs­ingar fyrir áhættu­matið því þær varða áhætt­una af því að kyn­þroska stór lax gangi upp í fersk­vatn og tím­ann sem hann hefur til ráð­stöf­un­ar.     

Í áhættu­matslík­an­inu er hættan af snemm­búnu stroki og síð­búnu stroki metin hvor með sínum hætti eins og eðli­legt er (og eng­inn mis­skiln­ingur þar um af minni hálf­u). Þegar líkanið er síðan látið reikna nið­ur­stöðu áhættu­mats­ins, með öllum sínum breyt­um, er gert ráð fyrir að fjöldi fiska sem strjúka sé í jöfnum hlut­föllum (50/50) úr hvorum flokki. Ekki er útskýrt hvers vegna það er gert, ekki er gerður sér­stakur grein­ar­munur á útsetn­ing­ar­tíma eða stærð og ekki getið um við hvaða stærð fisk­ur­inn fær­ist upp um flokk (úr flokkun snemm­bú­ins stroks í flokk síð­bú­ins stroks) eftir því sem hann vex í eld­inu. Það er hins­vegar áríð­andi. Að auki má almennt búast við að hætta á slepp­ingum sé meiri að vetri en sumri. Þannig má búast við að það taki 100g seiði um 2,5 mán­uði frá útsetn­ingu að ná um 250g þyngd fari það í sjáv­ar­hita um 8°C að sumri. Fisk­ur­inn er því kom­inn í allt annan og minni áhættu­flokk strax í sept­em­ber hafi hann farið í sjó um mán­aða­mót jún­í-júlí, svo dæmi sé tek­ið. Sleppi hann þá benda allar rann­sókn­ar­nið­ur­stöður til að nán­ast allir fisk­arnir muni týn­ast í hafi. Rök fyrir að síð­búið strok sé í lægri áhættu­flokki en ekki hærri eru til­tekin hér neð­ar.

Af ein­hverjum ástæðum er gagn­virka áhættu­matslíkanið ekki finn­an­legt lengur á heima­síðu Haf­rann­sókn­ar­stofn­un­ar­inn­ar. Engu að síður eru til myndir af nið­ur­stöðum þess þegar ein­stökum for­sendum er hnikað til (Laxar fisk­eldi- Mats­skýrsla-2018). Þegar for­sendum lík­ans­ins er ein­ungis breytt á þann veg að hlut­föllum snemm­bú­ins stroks vs. síð­bú­ins stroks er hliðrað úr 50:50 í 30:70 (eins og mögu­lega gæti gefið raunsann­ari mynd) kemur fram að engin á sem notuð er til við­mið­unar fer yfir 4% þrösk­ulds­gildið í fjölda eld­is­fiska af heildar klak­fiska­stofni.

3. End­ur­heimtur göngu­seiða

Almennt er við­ur­kennt að lak­ari end­ur­heimtur göngu­seiða úr hafi sé ein helsta skýr­ingin á hruni nátt­úru­legra laxa­stofna í Atl­ants­hafi. Hrunið varð sam­tímis í nán­ast öllum laxa­stofnum á skömmum tíma, einkum á ára­bil­inu 1985-1990, meira í suð­læg­ari löndum og meira í þeim löndum þar sem ekk­ert lax­eldi var eða er til staðar (mynd 2). Raunar var hrunið hafið áður en lax­eldið var orðið svo nokkru næmi. Til að bregð­ast við lélegri laxa­gengd hafa villt göngu­seiði verið alin upp í fisk­eld­is­stöðvum og sleppt í ár, í marga ára­tugi. Afrakstur þess er hins­vegar að jafn­aði mjög lít­ill. Þannig voru með­al­tals end­ur­heimtur merktra göngu­seiða á Íslandi á ára­bil­inu 1986-1991 um 0,68% (Magnús Jóhanns­son ofl. 1994, skýrsla VMST-S/94011.). Nýverið gaf NASCO út skýrslu þar sem áhætta og ávinn­ingur slíkrar fiski­ræktar er met­inn og er hún áhuga­vert inn­legg í umræð­una um verndun og upp­bygg­ingu villtra laxa­stofna (NASCO. 2017).

Þess eru örugg­lega fá dæmi að end­ur­heimtur alinna göngu­seiða hafi náð 5% hér á landi eins og notað er sem við­mið­un­ar­tala í áhættu­matslík­an­inu. Þekkt er að end­ur­heimtur alinna eld­is­göngu­seiða er mun lak­ari en alinna villtra seiða. Því er stuðst við stuð­ul­inn 0,37 sem er nið­ur­staða norskrar til­raunar frá 1997. Það gefur reikn­aðar mögu­legar end­ur­heimtur lax­eld­isseiða upp á 1,85% (5% x 0,37). Í áður­nefndum umfangs­miklum sleppi- og end­ur­heimtutil­raunum MRI, hvar eld­is­fiski var sleppt úr eld­isk­ví, en var bæði end­ur­heimtur með veiðum í sjó og í ferskvatni, var heildar end­ur­heimtu­hlut­fall göngu­seiða sem sleppt var að vori eða fyrri part sum­ars (n= 64 þús­und sleppt, þyngd <230g) sam­tals 0,36% (Skil­brei et al. 2015). Tekið er fram að ekki sé sjálf­gefið að sá hluti fisks­ins sem veiddur var í net og gildrur á strand­svæðum hefði náð að ganga upp í fersk­vatn. Til árétt­ingar er tafla með nið­ur­stöðum end­ur­heimtutil­rauna MRI birt hér neðar (Tafla).

Af töfl­unni má sjá nið­ur­stöður lang viða­mestu rann­sókna sem gerðar hafa verið á end­ur­heimtum slopp­inna eld­is­laxa. Þar kemur fram að end­ur­heimtur vor­göngu­seiða sem sleppt var að vori voru í heild 0,36%. Það eru meira en fimm­falt minni end­ur­heimtur við snemm­búið strok en kosið er að miða við í áhættu­mat­inu (1,85%), og sagt ákveðið í var­úð­ar­skyni. Tekið er fram í svari við athuga­semdum að lík­lega er um eitt­hvað ofmat að ræða og vissu­lega má taka undir það út frá fyr­ir­liggj­andi til­rauna­nið­ur­stöðum og mæl­ingum af end­ur­heimtum villtra göngu­seiða í íslenskum ám. Fróð­legt er að prófa að hnika end­ur­heimtu­hlut­falli villtu göngu­seið­anna sem stuðst er við í lík­an­inu niður í 3% og halda lif­un­ar­hlut­fall­inu milli villtra- og eld­is­göngu­seiða áfram 0,37 og öðrum for­sendum óbreytt­um. Þá verða ætl­aðar end­ur­heimtur eld­is­göngu­seiða úr snemm­búnu stroki 1,11% í stað 1,85%. Nið­ur­staðan sést á mynd 3. Allar árnar sem líkanið skoðar verða með áætl­aðan eld­is­lax undir 4% þrösk­ulds­gild­inu og metið burð­ar­þol verður eitt tak­mark­andi þáttur við fyr­ir­hug­aða upp­bygg­ingu lax­eld­is.

4. Síð­búið strok, end­ur­heimtur og fjöldi fiska

Í svari Haf­rann­sókn­ar­stofn­unar vegna athuga­semda við áhættu­matið kemur fram að gert er ráð fyrir að 3,3% laxa sem sleppa við síð­búið strok gangi upp í ár. Það er önd­vert við allar raun­mæl­ingar að end­ur­heimtur stærri laxa séu meiri en end­ur­heimtur á smoltum sem sleppa. Miðað við mældar nið­ur­stöður norsku haf­rann­sókna­stofn­un­ar­innar (sjá töflu) eru þetta á bil­inu 10-40X meiri ætl­aðar end­ur­heimtur en mældar hafa ver­ið. Síðan er tekið til við að máta líkanið við fjölda veiddra eld­is­laxa á síð­ast­liðnu sumri. Þar seg­ir:

„Í áhættu­mati er gert ráð fyrir að 3,3% af stroku­löxum úr síð­búnu stroki gangi í ár. Ef 22 laxar hafa gengið í ár og það hafi verið 3,3% af þeim sem sluppu hafa því sam­kvæmt mati 660 laxar slopp­ið. Í fyrra var til­kynnt strok 142.975 laxa í Nor­egi. Miðað við fram­leiðslu­tölur er það um 0,11 laxar á fram­leitt tonn. Það gæfi miðað við 10.000 tonna eldi 1.100 laxa. Þessar frum­nið­ur­stöður vökt­unar bendir til þess að áhættu­matið gefi nokkuð raun­hæfa mynd“.

Hér er eitt­hvað brogað í útreikn­ing­um. Í áhættu­mat­inu er nefni­lega gert ráð fyrir að 0,8 fiskar sleppi á hvert tonn fram­leitt (en ekki 0,11) vegna þess að not­ast er við marg­föld­un­ar­stuðlinn 4. Við það voru gerðar athuga­semdir sem svarað er seinna í svari Haf­rann­sókn­ar­stofn­un­ar.

Sam­kvæmt árs­skýrslu dýra­læknis fisk­sjúk­dóma var heildar fram­leiðsla á laxi 13.448 tonn árið 2018. Sam­kvæmt áhættu­matslík­an­inu hefðu þá 10.758 laxar átt að hafa slopp­ið. Ef við gerum (eins og í lík­an­inu) ráð fyrir að 50% þeirra hafi verið við síð­búið strok sem birt­ast þá á árinu 2018 gerir það 5380 laxar og 3,3% þeirra hafa gengið upp í ár, eða 177 laxar og við 50% veiði­á­lag hefðu 88 eld­is­laxar átt að hafa veiðst. Því verður ekki séð að áhættu­mat­ið, eins og það var lagt fram, end­ur­spegli eitt eða neitt í þessu til­liti eins og reynt er að leiða í ljós með reikn­ings­kúnstum í svar­inu við athuga­semd­un­um.

Það er auð­vitað fagn­að­ar­efni ef á að end­ur­skoða þann stuðul sem not­aður er til að meta fjölda tap­aðra laxa fyrir hvert tonn fram­leitt (úr 0,8/tonn í 0,11/tonn) og miða hann við tölur sem nálg­ast raun­veru­leik­ann. Það var lagt til í athuga­semd­um. Búast má við að Haf­rann­sókn­ar­stofnun birti nið­ur­stöð­una við fyrsta tæki­færi end­ur­skoð­unar á áhættu­mat­inu. Nær­tækt er að fá tölur frá Nor­egi yfir fang­aða og talda eld­is­laxa og bera saman við upp­gef­inn fjölda stroku­laxa. Ef tölur eru skoð­aðar yfir fjölda til­kynntra slopp­inna eld­is­laxa og stang­veiddra eld­is­laxa í Nor­egi sést að fylgnin er 0,33 sem merkir að þar er nán­ast ekk­ert sam­band (mynd 4., SSB.no). Athuga þarf að vara­samt getur verið að horfa á með­al­tals hlut­fall eld­is­laxa í á í stóra sam­heng­inu. Mið­gildi gefur rétt­ari mynd. Ef t.d. veið­ast 5 villtir laxar í á og 5 eld­is­laxar gerir það 50% hlut­fall eld­is­laxa í við­kom­andi smáá.

Loks er athygl­is­vert að skoða nið­ur­stöðu lík­ans­ins ef end­ur­heimtu­stuð­ull villtra slepptra göngu­seiða er færður niður úr 5% í 4%, kyn­þroska­stuð­ull­inn úr 15% í 14% og fjöldi slopp­inna fiska úr 0,8/tonn niður í 0,7/tonn. Nið­ur­staðan verður (mynd 5) að allar ár lenda undir 4% inn­blönd­un­ar­hlut­fall­inu og burð­ar­þols­matið verður eitt tak­mark­andi.

Athygl­is­verður stuð­ull í lík­an­inu, sem hefur tals­vert mikið vægi, er kall­aður heim­sækni­stuð­ull. Í áhættu­mats­skýrsl­unni er hann útskýrður þannig: „Gera má ráð fyrir því að sjó­göngu­seiði upp­lifi eld­iskvíar og strönd­ina nálægt þeim sem heim­kynni sín. Því getur valdið lykt af fiski og þá sér­stak­lega af kyn­þroska fiski. Þetta leiðir til tregðu þeirra að leita lengra burt. Í fyrsta mati gerum við ráð fyrir að lykt jafn­gildi fisk­magni á við 20% stroku­laxa frá stroku­stað. Þessi stuð­ull hefur nokkuð mikil áhrif og stærð hans mun verða ljós­ari með vökt­un“.

Nauð­syn­legt er að fá nán­ari útskýr­ingar á for­sendum og fræði­legum bak­grunni þessa stuð­uls og tölu­legrar ákvörð­unar á hon­um. Því var 20% valið en ekki 10% eða 30%? Lykt af hvaða kyn­þroska fisk ætli sé verið að tala um? Hvernig og hvenær ætli lykt­ar­skyns-inn­prentun (olfact­ory inprint­ing) seið­anna hafi farið fram?

Í áhættu­mats­skýrsl­unni er einnig tekið fram að nátt­úru­legt flakk geti í sumum til­fellum orðið nokkuð hátt eða allt að 10% til 20% (Sta­bell 1984). Umfjöllun um það má einnig sjá í skýrslu Árna Ísaks­sonar frá 1994, m.a. um nátt­úr­legt flakk við seiða­slepp­ingar og haf­beit fyrri ára, eins og áður sagði. Einnig koma fram háar tölur fyrir nátt­úru­legt flakk hjá Atl­ants­haf­s­laxi í yfir­lits­grein frá 2014 (Keifer og Caudill, 2014). Nátt­úru­legt flakk er talið mik­il­vægt til að við­halda erfða­breyti­leika hjá laxa­stofn­um, sér­stak­lega ef stofnar eru litl­ir. Sú stað­reynd finnst mér skipta máli, nú þegar margir smáir aðgrein­an­legir stofnar eru sagðir fundnir í smáum ám á Vest­fjörðum og sunn­an­verðum Aust­fjörð­um. Í áhættu­mats­skýrsl­unni segir einnig: „Þrösk­ulds­gildið fyrir enga eða nær enga hættu á erfða­blöndun var því valið með til­liti til lægri marka nátt­úru­legs flakks sem er um 4% en 10% fyrir mikla hættu á erfða­blöndun sem efri mörk áhættu­dreif­ing­ar“. Ekki er hægt að skilja þetta öðru­vísi en að átt sé við að nátt­úru­legt flakk sé metið mikið í ám nálægt eld­is­svæð­unum en minna ann­ars stað­ar. Er vitað hvernig nátt­úru­legt flakk skipt­ist svæð­is­bundið eða milli áa á Íslandi? Er þá hægt að leggja mat á hvað nátt­úru­leg erfða­blöndun á mik­inn þátt í að við­halda erfða­breyti­leika í laxa­stofn­un­um? Er reiknað með að „nátt­úru­legt“ flakk kyn­bættra eld­is­göngu­seiða sé sam­bæri­legt og villtra eld­isseiða?

Loka­orð

Eng­inn ágrein­ingur hefur verið gerður um að eld­is­lax sleppur úr kvíum, getur gengið upp í ár og tekið þátt í æxlun við villtan lax. Flestir hall­ast einnig að því að fjöldi frjórra eld­is­laxa sem ganga í ár auki líkur á erfða­blönd­un, þó það sé ekki ein­hlítt að erfða­blöndun mælist þrátt fyrir marga eld­is­laxa í á (sjá t.d. Glover et al. 2012). Ástand villtu stofn­anna skiptir miklu svo sam­keppni á hrygn­ing­ar­tíma og á seiða­stigi sé næg, eink­an­lega í þeim ám sem hafa getu til að fram­leiða mikið af seið­um. Kyn­bætur í 12-15 kyn­slóðir hafa hins­vegar dregið veru­lega úr hæfni eld­is­lax­ins til að kom­ast af í nátt­úr­unni. Það er órök­rétt að mikil hætta stafi af fiski sem hefur skerta getu til að fjölga sér og kom­ast af við nátt­úru­legar aðstæð­ur.

Þegar áhættu­matslíkanið var kynnt sum­arið 2017 var tekið fram að ætl­unin væri að not­ast við bestu fáan­legu gögn og rann­sókn­ir. Mér sýn­ist vafa­mál að það sé gert og stundum not­ast við tölu­lega stuðla án sér­stakra raka. Þess vegna eru þessar athuga­semdir skrif­að­ar.

Heim­ildir (þess­arar greinar og athuga­semda á sam­ráðs­gátt):

Abrantes,K.G.,Lyle,J.M.,N­ichols,P.D.,and­Semmens,J.M.2011.Do exotic salmon­ids feed on native fauna after escap­ing from aqu­acult­ure cages in Tasman­ia, Australia? Cana­dian Journal of Fis­heries and Aqu­atic Sci­ences, 68: 1539–1551.

Anon 2018. Rømt opp­drettslaks i vass­drag. Rapport fra det nasjonale overvåk­ingsprogrammet 2017. Fis­ken og havet, særn­r.2-2018

Árni Jóhann Óðins­son. 1991 Fisk­rann­sóknir í Breið­dalsá 1990. Veiði­mála­stofnun VMST-A/910005.

Árni Frið­riks­son. 1940. Lax-­rann­sóknir 1937-1939. Rit Fiski­deildar 1940 – nr. 2. Atvinnu­deild Háskól­ans.

Castell­ani M, Heino M, Gil­bey J, Araki H, Svåsand T, Glover KA. Mod­el­ing fit­ness changes in wild Atl­antic salmon populations faced by spawn­ing intrusion of domest­icated escapees. Evol Appl. 2018;11:1010–1025. https://doi.org­/10.1111/eva.12615

Chittenden CM, Rik­ard­sen AH, Skil­brei OT, Dav­id­sen JG, Halttunen E, Skardhamar J, Scott McK­inley R (2011) An effect­ive met­hod for the recapt­ure of escaped far­med salmon. Aqu­acult Environ Inter­act 1:215-224. https://doi.org­/10.3354/a­ei0002

Flem­ing, I. A., Hind­ar, K., Mjolner­od, I. B., Jons­son, B., Bals­tad, T., & Lamb­erg, A. (2000). Lifetime success and inter­act­ions of farm salmon invad­ing a native population. Proceed­ings of the Royal Soci­ety of London Series B-Biolog­ical Sci­ences, 267, 1517–1523.

Flem­ing, I. A., Jons­son, B., Gross, M. R., & Lamb­erg, A. (1996). An experimental study of the reprod­uct­ive behaviour and success of far­med and wild Atl­antic salmon (Salmo sal­ar). Journal of App­lied Ecology, 33, 893–905.

Flem­ing, I. A., Lamb­erg, A., & Jons­son, B. (1997). Effects of early experience on the reprod­uct­ive per­for­mance of Atl­antic salmon. Behavioral Ecology, 8, 470–480.

Garcia de Lean­iz, C., I. A. Flem­ing , S. Einum , E. Ver­spoor , W. C. Jor­dan , S. Consu­egra , N. Aubin-Horth , D. Lajus , B. H. Letcher , A. F. Youngson , J. H. Webb , L. A. Vøl­lestad, B. Vill­anu­eva, A. Fergu­son and T. P. Quinn. (2007). A crit­ical review of adaptive genetic vari­ation in Atl­antic salmon: implications for conservation. Biol. Rev. (2007), 82, pp. 173–211. 173 doi:10.1111/j.1469-185X.2006.00004.x

Glover, K. A., Per­toldi, C., Besni­er, F., Wenn­evik, V., Kent, M., and Skaala, Ø. (2013). Atl­antic salmon

populations invaded by far­med escapees: quanti­fy­ing genetic introgression with a Bayes­ian app­roach and SNPs. BMC Genet­ics, 14: 4.

Glover, K. A., Skaala, O., Sovik, A. G. E., & Helle, T. A. (2011). Genetic differ­enti­ation among Atl­antic salmon reared in sea-cages reveals a non­random distri­bution of genetic mater­ial from a breed­ing programme to commercial prod­uct­ion. Aqu­acult­ure Res­e­arch, 42, 1323–1331.

Glover, K. A., Quin­tela, M.,Wenn­evik, V., Besni­er, F., Sør­vik, A.G.E., and Skaala, Ø. (2012). Three decades of far­med escapees in the wild: A spati­o-temporal ana­lysis of population genetic struct­ure throug­hout Norway. PLoS ONE, 7: e43129.

Glover, K. A., Sol­berg, M. F., McG­innity, P., Hind­ar, K., Ver­spoor, E., Coul­son, M. W., … Svåsand, T. (2017). Half a cent­ury of genetic inter­act­ion between far­med and wild Atlan tic salmon: Status of knowledge and unanswered questions. Fish and Fis­heries, 18(5), 890–927. https://doi.org­/10.1111/fa­f.12214

Glover,K.A.,  Mon­ica F. Sol­berg, Francois Besnier & Øystein Skaala. 2018. Cryptic introgression: evidence that sel­ect­ion and plast­icity mask the full phen­o­typic potential of domest­icated Atl­antic salmon in the wild. Sci­entific Reportsvolume 8, Art­icle num­ber: 13966 (2018)

Gudjons­son, Th. 1977. Recapt­ures of Atl­antic salmon tag­ged at the estu­arv of the river Glfusa-Hvita. Iceland. ICES CM 1977/M: 46.

Gudjons­son, Th. 1973. Smolt rear­ing, stock­ing and tag­ged adult salmon recapt­ure in Iceland. International Atl­antic Salmon Founda­tion. Special Publication Series, 4(l): 227-235.

Guð­jóns­son, Þór. 1989. Frá starf­semi lax­eld­is­stöðvar rík­is­ins í Kolla­firði. Upp­runi laxa­stofns­ins í stöð­inni, seiða­töl­ur, haf­beit og seiða­fram­leiðsla. Skýrsla Veiði­mála­stofn­unar (VM­ST-R/89022

Guðni Guð­bergs­son, Þórólfur Ant­ons­son og Sig­urður Már Ein­ars­son. 2011, Fisk­rækt með seiða­slepp­ing­um. Stefna Veiði­mála­stofn­un­ar. Nið­ur­stöður fag­funda, sam­an­tekt:  VM­ST/11059 Des­em­ber 2011).

Gunnar Þórð­ar­son. 2017. Kyn­þroska­hlut­fall slát­ur­lax hjá Arn­ar­laxi (Fram­kvæmt 1. des­em­ber 2017. Mat­ís. Skýrsla unnin fyrir LF og Hafró vegna áhættu­mats.

Han­sen, L. P. 2006. Migration and sur­vi­val of far­med Atl­antic salmon (Salmo salar L.) rel­e­a­sed from two Norweg­ian fish farms. ICES Journal of Mar­ine Sci­ence, 63: 1211–1217.

Han­sen, L.P. and Jons­son, B. 1989. Salmon ranching experiments in the river Imsa: Effect of tim­ing of Atl­antic salmon (Salmo sal­ar) smolt migration on sur­vi­val to adults. Aqu­acult­ure 82:367-373.

Han­sen, L.P. and Jons­son, B. 1991a. The tim­ing of Atl­antic salmon smolt and post-smolt rel­e­ase on the distri­bution of adult return. Aqu­acult­ure 98:61-71.

Han­sen, L. P., and Youngson, A. F. 2010. Disper­sal of large far­med Atl­antic salmon, Salmo sal­ar, from simulated escapes at fish farms in Norway and Scotland. Fis­heries Mana­gement and Ecology, 17: 28–32.

Han­sen, T. J. Per Gunnar Fjelldal, Ole Fol­kedal, Tone Våg­seth, Frode Opp­e­dal. 2017. Effects of light source and intensity on sexual maturation, growth and swimm­ing behaviour of Atl­antic salmon in sea cages. Aqu­acult Environ Inter­act. Vol. 9: 193–204,

Harm­on, P.R., B.D. Glebe and R.H. Pet­er­son. 2003. The effect of photoper­iod on growth and maturation of Atl­antic salmon (Salmo sal­ar) in the Bay of Fundy. Project of the Aqu­acult­ure Colla­borative Res­e­arch and Develop­ment Program. Can. Tech. Rep. Fish. Aqu­at. Sci. 2458: iv + 16 p.

Hislop, J. R. G., and Webb, J. H. 1992. Escaped far­med Atl­antic salmon, Salmo salar L., feed­ing in Scott­ish coas­tal waters. Aqu­acult­ure and Fis­hery Mana­gement, 23: 721–723.

Isaks­son, A., S. Oskars­son, S. M. Ein­ars­son, and J. Jon­as­son. Atl­antic salmon ranching: past problems and fut­ure mana­gement. ICES Journal of Mar­ine Sci­ence, 54: 1188-l 199. 1997

Iver­sen, M., Myhr, A. I. & Wargelius A., 2016. App­roaches for dela­y­ing sexual maturation in salmon and their possi­ble ecolog­ical and ethical implications, Journal of App­lied Aqu­acult­ure, Volume 28, Issue 4

Jons­son, B., and Jons­son, N. 2006. Cult­ured Atl­antic salmon in nat­ure: a review of their ecology and inter­act­ion with wild fis­h.ICESJo­urna lof Mar­ine Sci­ence, 63: 1162–1181.

Jons­son, N., Jons­son, B., and Han­sen, L. P. 2003. Mar­ine sur­vi­val and growth of wild and rel­e­a­sed hatchery-r­eared Atl­antic salmon. Journal of App­lied Ecology, 40: 900-911.

Kan­sta­d-Hans­sen, Ö.,  Sondre Bjørn­bet, Vemund Gjert­sen og And­ers Lamb­erg 2016: Dri­vtell­ing av gyt­efisk, med reg­istrer­ing av innslag og uttak av rømt opp­drettslaks, i laks­eførende elver i Nor­dland og Troms i 2015. Ferskvanns­biologen, rapport nr 2016-2.

Keffer, M.L. & Caudill, C.C., 2014. Hom­ing and stra­y­ing by ana­dromous salmon­ids: a review of mechan­isms and rates. Rev Fish Biol Fis­heries, 24:333-368.

Lamb­erg, A.,  Øy­vind Kan­stad Hans­sen, Rita Strand, Vemund Gjert­sen og Sondre Bjørn­bet 2016:Innslag av rømt opp­drettslaks i Orkla og Gaula i 2013 ti l 2015, en test av metoder. SNA-rapport nr 4-2016.

Leclercq, E., J.F. Taylor, M. Sprague and H. Migaud. 2011. The potential of alt­ernative light­ing‐­sy­stems to suppress pre‐har­vest sexual maturation of 1+ Atl­antic salmon (Salmo sal­ar) post‐smolts reared in commercial sea‐cages. Aqu­acultural Engineer­ing, Volume 44, Issue 2, Pages 35‐47

Magnús Jóhanns­son, Árni Ísaks­son, Þröstur Elliða­son og Sum­ar­liði Ósk­ars­son, 1996. Main­ten­ance of Ang­ling in the Rangá river in Southern Iceland. ICES. C. M. 1996/M:6 : 14 bls.

Magnús Jóhanns­son og Sig­urður Guð­jóns­son 1996. Fisk­rækt. Freyr. 11:463-471.

McG­innity, P., Prodöhl, P., Fergu­son, A., Hynes, R., ó Maoiléi­digh, N., Baker, N., Cott­er, D., O’Hea, B., Cooke, D., Rogan, G., Tagg­art, J., & Cross, T. 2003. Fit­ness red­uct­ion and potential ext­inct­ion of wild populations of Atl­antic salmon, Salmo sal­ar, as a result of inter­act­ions with escaped farm salmon. Proceed­ings of the Royal Soci­ety of London, Series B, 270: 2443-2450. htt­p://r­spb.royalsoci­e­typu­bl­is­hing.org­/content/270/1532/2443.­full.pdf

Mobley,K.B,  Hanna Gran­rot­h-Wild­ing1, Mikko Ell­men, Juha-Pekka Vähä, Tutku Aykanat, Susan E. John­ston, Panu Orell, Jaakko Erk­in­aro, Craig R. Primmer. 2019. Home ground advanta­ge: Local Atl­antic salmon have hig­her reprod­uct­ive fit­ness than disper­sers in the wild. Sci. Adv. 2019; 5 : eaav1112

NASCO. 2017. Und­er­stand­ing the risks and benefits of hatchery and stock­ing act­i­vities to wild Atl­antic salmon populations. 2017. Report of a Them­e-ba­sed Special Session of the Council of NASCO. NASCO Council document CNL(17)61. 116pp. ISBN: 978-0-9514129-7-8

NN, 2017. Sam­ar­beidsprosjektet Elvene Rundt Trond­heims­fjor­den og Sal­Mar ASA 2017. Rapport 30 – 2017, Vet­er­inær­instituttet.( https://www.vet­inst.no/rapporter-og-pu­blika­sjoner/rapporter/2017/­sam­ar­beidsprosjektet-el­vene-rund­t-trond­heims­fjor­den-og-sal­mar-a­sa-2017).

NN. 2018. ICES. North Atl­antic Salmon Stocks.  https://doi.org­/10.17895/ices.pub.4335

Pigg­ins, D. J., and Mills, C. P. R. 1985. Comparative aspects of the biology of naturally prod­uced and hatchery-r­eared Atl­antic salmon smolts (Salmo salar L.). Aqu­acult­ure, 45: 321-333.

Olsen, R. E., and Skil­brei, O. T. 2010. Feed­ing prefer­ence of recapt­ured Atl­antic salmon Salmo salar foll­owing simulated escape from fish pens during autumn. Aqu­acult­ure Environ­ment Inter­act­ions, 1: 167–174.

Opp­edal,f., G. L. Tar­anger, J-E. Juell, T. Han­sen., 1999. Growth, osmor­eg­ul­ation and sexual maturation of und­erye­ar­l­ing Atl­antic salmon smolt Salmo sal­ar L. exposed to differ­ent intensities of cont­inu­ous light in sea cages Aqu­acult­ure res­e­arch, 30 (7), 491-499

Opp­edal,F., A. Berg, R.E. Olsen, G.L. Tar­anger, T. Han­sen. 2006. Photoper­iod in seawa­ter influ­ence sea­sonal growth and chem­ical composition in autumn sea-trans­fer­red Atl­antic salmon (Salmo salar L.) given two vaccines. Aqu­acult­ure, 254 (2006), pp. 396-410

Salon­iemi, I., Jokikokko, E., Kalli­o-Ny­breg, I., Jutila, E., and Pasanen, P. 2004. Sur­vi­val of reared and wild Atl­antic salmon smolts: size matt­ers more in bad years. ICES Journal of Mar­ine Sci­ence, 61: 782-787.

Skaala, Ö., Sofie Knut­ar, Kevin Glover. 2016. Rømt og vill fisk i Etneel­va; resultat frå den heildekk­ande fiskefella. Etneel­va-2016-Års­rapport-Hav­for­sk­ings­instituttet. (htt­p://ut­fisk­ing.no/wp-content/uploads/2017/03/Et­neel­va-2016-%C3%85rs­rapport-Hav­for­sk­ings­instituttet.pdf)

Skaala, Ø.,  Francois Besnier  Reidar Borgstrøm Bjørn­Tor­geir Bar­laup  Anne Grete Sør­vik Eirik Nor­mann Britt Iren Østebø  Mich­ael Møller Han­sen Kevin Alan Glover. 2019. An extensive comm­on‐g­ar­den study with domest­icated and wild Atl­antic salmon in the wild reveals impact on smolt prod­uct­ion and shifts in fit­ness traits. Evolution­ary App­lications. 2019;1–16.  https://doi.org­/10.1111/eva.12777

Skil­brei, O. T. 2010a. Red­uced migratory per­for­mance of far­med Atl­antic salmon post-smolts from a simulated escape during autumn. Aqu­acult­ure Environ­ment Inter­act­ions, 1: 117–125.

Skil­brei, O. T. 2010b. Adult recapt­ures of far­med Atl­antic salmon postsmolts all­owedto escape during sum­mer. Aqu­acult­ureEn­viron­ment Inter­act­ions, 1: 147–153.

Skil­brei, O. T. 2013. Migratory behaviour and ocean sur­vi­val of escaped out-of-­sea­son smolts of far­med Atl­antic salmon Salmo sal­ar. Aqu­acult­ure Environ­ment Inter­act­ions, 3: 213–221.

Skil­brei,O.T.,F­in­sta­d,B.,­Ur­dal,K.,Bakk­e,G.,Kroglund,F.,and Strand, R. 2013. Impact of early salmon lou­se, Lepeopht­heirus salmon­is, infesta­tion and differ­ences in sur­vi­val and mar­ine growth of sea-ranched Atl­antic salmon, Salmo salar L., smolts 1997–2009. Journal of Fish Dise­a­ses, 36: 249–260.

Skil­brei, O.T., Heino, M., & Svåsand, T., 2015, Using simulated escape events to assess the annual num­bers and dest­inies of escaped far­med Atl­antic salmon of differ­ent life stages from farm sites in Norway, ICES Journal of Mar­ine Sci­ence, 72(2), 670–685. doi:10.1093/icesjms/fsu133

Skil­brei,O.T.,Hol­st,J.C.,Asplin,L.,and­Holm,M.2009.Vert­icalmovem­ents of “escaped” far­med Atl­antic salmon (Salmo sal­ar) - a simulation study in a western Norweg­ian fjord. ICES Journal of Mar­ine Sci­ences, 66: 278–288.

Skil­brei, O. T., Hol­st, J. C., Asplin, L., and Morten­sen, S. 2010. Horizon­tal movem­ents of simulated escaped far­med Atl­antic salmon (Salmo sal­ar) in a western Norweg­ian fjord. ICES Journal

of Mar­ine Sci­ence, 67: 1206–1215.

Skil­brei,O.T.,andJørg­en­sen,T.2010.Recapt­ureofcult­uredsalmon­foll­owing a large-scale escape experiment. Aqu­acult­ure Environ­ment Inter­act­ions, 1: 107–115.

Skil­brei, O. T., Skul­stad, O. F., and Han­sen, T. 2014. The prod­uct­ion reg­ime influ­ences the migratory behaviour of escaped far­med Atl­antic salmon (Salmo salar L.). Aqu­acult­ure, 424–425: 146–150.

Skil­brei, O. T., and Wenn­evik, V. 2006. The use of catch statist­ics to mon­itor the abund­ance of escaped far­med Atl­antic salmon and rain­bow trout in the sea. ICES Journal of Mar­ine Sci­ence, 63: 1190–1200.

Skoglund, H.,  Bjørn T. Bar­laup, Eirik Straume Nor­mann, Tore Wiers, Gunnar Bekke Leh­mann, Bjørnar Skår, Ulrich Pulg, Knut Wiik Voll­set, Gaute Velle, Sven-Erik Gabriel­sen & Sebast­ian Stranzl. 2016: Gyt­efisk­tell­ing og uttak av rømt opp­drettslaks i elver på Vest­landet høsten 2015. LFI-rapport nr 266.. htt­p://www.­fisker­i­d­ir.no/content/down­loa­d/15892/230770/version/6/fi­le/unires­e­arch-gyt­efisk­tell­ing-romtlaks-2015.pdf

Sig­urður Guð­jóns­son, 1995. Fisk­rækt með seiða­slepp­ing­um. Kím­blað­ið. 8: 20-23.

Sol­berg, M. F., Zhang, Z. W., Nil­sen, F. & Glover, K. A. 2013. Growth react­ion norms of domest­icated, wild and hybrid Atl­antic salmon families in response to differ­ing social and physical environ­ments. Bmc Evolution­ary Biology 13, 234,  https://doi.org­/10.1186/1471-2148-13-234 (2013).

Solem, Ø., Hed­ger, R. D., Urke, H. A., Kristen­sen, T., Økland, F., Ulvan, E. M., and Uglem, I. 2013. Movem­ents and disper­sal of far­med Atl­antic salmon foll­owing a simulated-escape event. Environ­mental Biology of Fis­hes, 96: 927–939.

Soto, D., Jara, F., and Mor­eno, C. 2001. Escaped salmon in the inner seas, southern Chile: facing ecolog­ical and social con­flicts. Ecolog­ical App­lications, 11: 1750-1762

Tar­anger, G.L., Svåsand, T., Kvamme B.O., Krist­i­an­sen T. S. and Boxa­spen K.K. (2012). Risk assess­ment of Norweg­ian aqu­acult­ure [Risikov­urder­ing norsk fiskeopp­drett] (In Norweg­i­an). Fis­ken og havet, særn­um­mer 2-2012. 131 pp.

Tar­anger, G.L., Svåsand, T., Kvamme, B.O., Krist­i­an­sen T.S., and Boxa­spen, K. (Eds) (2014). Risk assess­ment of Norweg­ian aqu­acult­ure 2013 (in Norweg­i­an). Fis­ken og Havet, Særn­um­mer 2-2014.