Nú er það stað­fest, Bára Hall­dórs­dóttir fór yfir strikið þegar hún tók upp sam­töl og drykkju­raus sex þing­manna. Það er líka stað­fest að Þór­hildur Sunna Ævars­dóttir fór yfir strikið þegar hún sagði að uppi væri rök­studdur grunur um að Ásmundur Frið­riks­son hefði dregið sér fé með því að rukka óhóf­lega fyrir not af eigin bíl. Hat­ari fór líka yfir strikið þegar liðs­menn sveit­ar­innar drógu upp Palest­ínska fán­ann á loka­kvöldi Eurovision. Fleiri dæmi mætti tína til um fólk sem hefur farið yfir strik­ið, sum nýleg önnur eldri. Nokkur dæmi hafa orðið fræg. Rósa Parks fór til dæmis ræki­lega yfir strikið árið 1955 þegar hún neit­aði að standa upp fyrir hvítum far­þega í strætó. Ghandi fór vita­skuld marg­fald­lega yfir strikið í bar­áttu sinni geng breskum yfir­ráðum í Ind­landi. Þann 24. októ­ber árið 1975 fóru um 25.000 konur á Íslandi yfir strikið þegar þær lögðu niður vinnu. Og nú nýlega hefur ung stelpa frá Sví­þjóð, Greta Thun­berg, þrá­fald­lega farið yfir strikið með því að skrópa í skól­an­um, og hvetja aðra nem­endur til að gera hið sama, af því að henni ofbýður aðgerða­leysið í lofts­lags­mál­um.

Þegar ein­hver fer yfir strikið líður yfir­leitt ekki á löngu áður en sá dómur er upp kveð­inn að hegð­unin hafi verið óvið­eig­andi, ef ekki hrein­lega brot á regl­um. En hvaða strik eru þetta sem farið er yfir? Hver dregur þessi strik? Og hvaða hags­munum þjóna þau?

Við gætum líka spurt hvar við værum stödd ef þetta fólk hefði ekki farið yfir strik­ið. Á íslensku heitir það að fara ekki yfir strikið að halda sig á mott­unni. Hvernig væru Banda­ríkin ef blökku­menn hefðu haldið sig á mott­unni? Hvernig væri nýlendu­stefnan ef íbúar nýlendn­anna hefðu haldið sig á mott­unni? Hver væri staða kvenna ef konur um víða ver­öld hefðu alltaf haldið sig á mott­unni?

Strikin sem farið var yfir í þeim dæmum sem ég nefndi hér að framan voru strik í kringum for­rétt­indi hinna ríku, hinna hvítu, karl­anna, eða hinna full­orðnu. Þeir sem draga strikið eru þeir sem hafa völdin og þeir sem hafa völdin kæra sig ekki um að láta þau af hendi. Strikið er tákn um rétt­læti – en ekki rétt­læti eins og það birt­ist í brjóstum rétt­sýnna mann­eskja heldur rétt­læti sem end­ur­spegl­ast í stofn­un­um, hefðum og venjum sam­fé­lags sem oft er langt frá því að vera rétt­látt. Þetta rétt­læti striks­ins er oft og tíðum meira í ætt við hina fornu kenn­ingu sem Þrasýmakkos lýsti svo skor­in­ort í Rík­inu eftir Platon: Rétt­læti er það sem kemur hinum sterka vel.

Í orði hafa fáir tekið undir þessa kenn­ingu Þrasýmakkosar, frekar kinkað kolli til Sókratesar sem and­mælti honum með ærinni fyr­ir­höfn og sagði að rétt­læti byggð­ist á sam­hljómi eða sam­ræmi í rík­inu, þar sem hver strengur hljóm­aði eins og honum væri ætl­að. En á borði er lítið spurt um hvernig strengirnir hljómi – eða svo við höldum áfram með þetta lík­inga­mál, hver sjái um að stilla hljóð­fær­ið. Kenn­ing Þrasýmakkosar er leið­ar­ljós­ið.

Í vor þegar samn­ingar verka­fólks voru lausir og lítið gekk í við­ræð­um, efndu hót­el­þernur til verk­falls. Þegar Félags­dómur komst að þeirri nið­ur­stöðu að lög­lega væri boðað til verk­falls­ins sagði Sól­veig Anna Jóns­dótt­ir, for­maður Efl­ing­ar, að hún hlakk­aði til:

„Við erum að fara í verk­fall á morgun ... Þetta er kvenna­verk­fall. Haldið á alþjóð­legum bar­áttu­degi verka- og lág­launa­kvenna. Þetta er sögu­leg stað­reynd og ég hlakka afskap­lega mikið til á morg­un.“

Hall­dór Benja­mín Þor­bergs­son, fram­kvæmda­stjóri Sam­taka atvinnu­lífs­ins, var ekki sáttur við þessi orð og sagði: „Mér finnst ekki við hæfi að for­ystu­fólk hlakki til verk­falla“ Sól­veig Anna, sem hafði aug­ljós­lega farið yfir strik­ið, útskýrði hvers vegna hún sá .verk­fallið sem gleði­efn­i: „Ég er glöð af því að loks­ins fá raddir lág­launa­kvenna í íslensku sam­fé­lagi að heyr­ast hátt og skýrt. Þrátt fyrir að Ísland mælist hæst á listum um kynja-­jafn­rétti er stað­reyndin sú að lág­launa­konan hefur ekki fengið neitt pláss eða nein völd. Að okkur hafi tek­ist að troða okkur í sviðs­ljósið, að við skulum allt í einu vera orðnar „hættu­leg­ar“ er sögu­legt; eigna­laus­ar, valda­laus­ar, pen­inga­lausar konur eru allt í einu orðnar afl í íslensku sam­fé­lagi, afl sem mögu­lega þarf að taka til­lit til og hlusta á! Er ekki við hæfi að gleðj­ast yfir því?“

Þegar vald­inu er ögrað, hvort sem það er hið lúmska feðra­veldi sem gengur prúð­búið fram í mynd hins umhyggju­sama og betur vit­andi föður – jafn­vel lands­föður – eða með grimmi­leg­ustu og háþró­uð­ustu kúg­un­ar­tækjum heims, eins og Ísra­els­ríki gegn her­numinni Palest­ínu, þá er vörnin gjarnan þessi: „Ég skil vel að þið séuð ekki alveg sátt en við höfum komið okkur upp til­teknum leik­regl­um, ákveðnum leiðum til að gagn­rýna, til að eiga í sam­ræðu, og ef þið viljið koma gagn­rýni ykkar á fram­færi þá verðið þið að fylgja þessum regl­u­m.“ Regl­urnar eru kenndar við lýð­ræði, stundum sagðar mik­il­vægur þáttur í að við­halda stöð­ug­leika og friði, jafn­vel sagðar efla virð­ingu Alþingis (sbr. umsögn siða­nefndar um ummæli Þór­hildar Sunn­u). Einmitt þessar reglur eru strikin sem stundum er farið yfir. Og þess vegna er svo mik­il­vægt að spyrja: Hver setur þessar regl­ur? Og hvaða hags­munum þjóna þær?

Hefð­ir, venj­ur, stofn­anir og siðir eru ævin­lega barn síns tíma. En tím­arnir breyt­ast og hversu langt sem sam­fé­lag­inu hefur miðað á veg­ferð sinni í átt að rétt­læti, þá er mark­inu aldrei náð. Sér­hver áfangi er ein­ungis brott­far­ar­staður á nýrri veg­ferð í leit að nýju rétt­læti. Á hverjum tíma – okkar eigin tíma ekki síður en liðnum tíma – eru útlínur rétt­læt­is­ins dregnar af þeim sem fengið hafa umboð til þess. Styrkur sam­fé­lags­ins – eða ætti ég kannski að segja, styrkur lýð­ræð­is­ins – felst ekki í því hversu réttir þessir drættir eru, heldur hveru mót­tæki­legt sam­fé­lagið sé fyrir því að þessum reglum sé ögrað. Rétt­nefnt lýð­ræði amast ekki við því að farið sé yfir strik­ið, þvert á móti hvetur það borg­ar­ana til að fara yfir strik­ið, ef svo ber und­ir. Ein­ungis með því að fara yfir strik­ið, er hægt að kom­ast að því hvar það er og hvort það hafi verið dregið á ásætt­an­legum stað.

Þegar Rósa Parks fór yfir strik­ið, þá var það til að láta í ljósi þá skoð­un, sem var ekki bara hennar heldur fjöl­margra ann­arra, að það strik sem mark­aði kyn­þátta­að­skilnað í Banda­ríkj­unum væri dregið á kol­röngum stað. Þegar Bára Hall­dórs­dóttir ýtti á REC á sím­anum og sendi svo upp­tök­urnar til fjöl­miðla, var það vegna þess að henni fannst að það væri eitt­hvað mjög athuga­vert við það hvernig menn sem gegndu æðstu trún­að­ar­störfum fyrir þjóð­ina töl­uðu um sam­starfs­fólks sitt, kon­ur, fatlað fólk og eig­in­lega alla sem ekki voru þeirra eigin aðhlæj­end­ur. Þegar Þór­hildur Sunna sagði að það væri rök­studdur grunur um að Ásmundur Frið­riks­son hefði dregið sér fé, þegar hann rukk­aði end­ur­greiðslur fyrir akstur sem sam­svar­aði því að hann keyrði 130 km á dag hvern ein­asta dag árs­ins, þá var hún ekki að hugsa um að halda sig innan þess striks sem mark­aði prúð­mennsku þing­manns. Henni fannst rétt­lætið og virð­ing þings­ins í húfi. Og þegar Sól­veig Anna sagði að hún hlakk­aði til verk­falls, þá var það vegna þess að hún gladd­ist yfir því að lág­launa­fólk hefði tekið til sín frum­kvæði og ögrað því valdi sem um ára­tuga­skeið hafði kúgað það, hundsað og lít­ils­virt.

Lýð­ræði er ekki stjórn­ar­far prúð­mennsku. Það er stjórn­ar­far sem ein­kenn­ist af gagn­rýni, ögrun við vald í öllum sínum mynd­um, en vita­skuld líka við­ur­kenn­ingu á rétt­mætu yfir­valdi. En hið rétt­mæta yfir­vald er ekki rétt­læti hins sterka. Hið rétt­mæta yfir­vald er end­ur­ómur þeirrar raddar sem hljómar veikast og af mestri hóg­værð í mergð­inni.