Hannes Pét­urs­son, höf­uð­skáld, spyr mig í grein í Frétta­blað­inu (31.05.19), hvort ég sé geng­inn í lið með þeim, sem hann kallar „rúllu­bagga­menn“ þjóð­rembunn­ar. Svarið við því er „nei“ en ég skulda skáld­inu nán­ari skýr­ingu á því, hvers vegna ég tel inn­göngu í Evr­ópu­sam­bandið ekki fýsi­legan kost að óbreyttu ástandi þar innan dyra. Eft­ir­far­andi grein skýrir þessa skoðun mína að hluta til. Miklu ýtar­legri rök­stuðn­ing fyrir þess­ari afstöðu er að finna í vænt­an­legri bók minni, „Tæpitungu­laust“á hausti kom­anda.

Á ráð­stefnu Nor­dic-Baltic develop­ment forum í Riga fyrir fáum árum spunn­ust líf­legar rök­ræður um kosti og galla sænska (nor­ræna) mód­els­ins ann­ars veg­ar, og þjóð­fé­lags­gerð hinna nýfrjálsu Eystra­salts­þjóða, sem ein­kenn­ist af lág­marks­rík­is­stjórn og lágum sköttum hins veg­ar. Göran Per­son, fyrrv for­sæt­is­ráð­herra Svía, hafði fyrr í umræð­unni minnt áheyr­endur á að Sví­þjóð hafði verið lág­skatta­land með lág­marks rík­is­stjórn allt fram að heimskrepp­unni miklu 1929. Það var mark­aðs­brestur fjár­málakapital­isma, sem orsak­aði krepp­una og breytti síðan stöðu mála.

Norræna mód­elið varð til af knýj­andi nauð­syn upp úr krepp­unni til þess að bjarga mark­aðs­kerf­inu frá kap­ít­alist­un­um. Svíar komust að þeirri nið­ur­stöðu að mark­aðs­kerfið væri illa starf­hæft án öfl­ugrar leið­sagnar rík­is­valds­ins. Með vísan til þessa spáði Per­son því, að Eystra­salts­ríkin myndu í náinni fram­tíð verða að hækka skatta til þess að borga fyrir van­ræktar þarfir og í því skyni að skapa sátt og sam­heldni í þjóð­fé­lag­inu. Hann leyfði sér að benda á að eftir tæprar hálfrar aldar nýlendu­stjórn væru inn­viðir sam­fé­lags­ins í nið­ur­níðslu og að bæta yrði fyrir gróf umhverf­is­spjöll að auki.

Vel­ferð­ar­ríkið og óvinir þess

Þar kom í umræð­unni að þekkt­ur, finnskur jafn­að­ar­maður stóð upp og spurði áheyr­endur hvort þeir vissu, hvaða ríki væru efst á blaði yfir lág­skatta­lönd. Svarið var að þar væru að finna „the failed states“ – hrunin ríki. Haítí væri efst á list­an­um. Á Haítí væru því sem næst engir skatt­ar. Þar væri líka því sem næst engin mennt­un, engin heilsu­gæsla, fúnir inn­viðir og – ekki hvað síst – eng­inn hag­vöxt­ur. Og engin von. Þetta skýrir hvers vegna skattar eru það verð sem við verðum að greiða fyrir að búa í sið­mennt­uðu sam­fé­lagi.

Kjarni ágrein­ings­ins milli nýfrjáls­hyggju­manna og okkar hinna, sem aðhyll­umst leiðir hins nor­ræna vel­ferð­ar­ríki, snýst um ólíkan skiln­ing á hlut­verki rík­is­ins við stjórn sam­fé­lags­ins, þar á meðal til íhlut­unar um mark­aði þegar þeir bregð­ast. Öfugt við Was­hington visk­una (annað orð yfir nýfrjáls­hyggju­trú­boð­ið) sem ráðið hefur lögum og lofum um þjóð­fé­lags­þró­un­ina eftir fall komm­ún­ism­ans, höfum við það fyrir satt að rík­is­valdið í lýð­ræð­is­ríki sé ekki aðeins ábyrgð­ar­að­ili lýð­ræð­is, rétt­ar­ríkis og frels­is; án eft­ir­lit rík­is­ins og athafna þess í nafni sam­fé­lags­á­byrgðar geta fjár­magns­eig­endur auð­veld­lega mis­beitt valdi sínu, sjálfum sér til fram­dráttar og í blóra við almanna­hags­muni. Af okkar skiln­ingi er ríkið ekki and­stæða mark­aðs­kerf­is, heldur frum­for­senda þess að unnt sé að búa við mark­aðs­kerfi. Þar sem ríkið er veik­burða, þar sem virkt lýð­ræði þrífst ekki og vald­hafar eru ráð­ríkir og spillt­ir, leiðir mark­aðs­kerfið brátt til auð­ræð­is, eða í verstu til­vik­um, til þjófræð­is.

Þetta er sá lær­dómur sem við getum dregið af fölskum fyr­ir­heitum nýfrjáls­hyggj­unn­ar. Þessir lær­dómar hafa enn ekki náð að skila sér til þeirra sem með völdin fara í höf­uð­stöðvum heim­skapital­ism­ans í Was­hington DC né heldur í Berla­ymont bákn­inu, sem hýsir Fram­kvæmd­ar­stjórn Evr­ópu­sam­bands­ins í Brus­sel. Við höfum svo sem upp­lifað allt þetta áður. T.d. á tíma­bili ræn­ingja-bar­ón­anna í Banda­ríkj­unum um og eftir alda­mótin 1900. Það var þegar Roos­evelt BNA for­seti hinni fyrri beitti rík­is­vald­inu til að brjóta upp hvern ofurauð­hring­inn á fætur öðrum, í nafni almanna­hags­muna. Það var þá sem Louis Brandeis hæsta­rétt­ar­dóm­ari mælti hin fleygu orð sem vitnað var til í upp­hafi: „Við getum búið við lýð­ræði eða mik­inn auð á fárra höndum – en við getum ekki haft hvort tveggja.“

Nor­ræna mód­elið – fyr­ir­mynd­ar­þjóð­fé­lagið

En við skulum ekki láta hug­fall­ast þótt við ofurefli virð­ist við að etja. Gagn­rýni nýfrjáls­hyggj­unnar á vel­ferð­ar­ríkið hefur reynst vera mestan part falsá­róður án mik­ils inni­halds í reynd. Reynslan sýnir að nor­ræna mód­elið er eina þjóð­fé­lags­gerð­in, sem mót­að­ist í hug­mynda­fræði­legum átökum 20stu ald­ar, og hefur stað­ist dóm reynsl­unnar á öld hnatt­væddrar sam­keppni með yfir­burð­um.

Komm­ún­ism­inn er þegar husl­aður á ösku­haugum sög­unnar og óbeisl­aður kap­ít­al­ismi undir for­merkjum nýfrjáls­hyggj­unnar hrekst nú úr einni krepp­unni í aðra; og tórir ein­ungis fyrir atbeina mesta björg­un­ar­leið­ang­urs í sögu rík­is­ins sem sagan kann frá að greina; og er þar um sinn í gjör­gæslu.

Staðreyndirnar tala sínu máli. Það er alveg sama hvaða mæli­kvarða við velj­um, Norð­ur­löndin eru und­an­tekn­inga­lítið í fremstu röð. Hag­vöxt­ur, fram­leiðni, rann­sóknir og þró­un, nýsköp­un, inn­leið­ing tækninýj­unga, þátt­taka á vinnu­mark­aðnum – ekki síst kvenna, sköpun (há­tækni) starfa, mennt­un­ar­stig, jafn­ræði kynj­anna, félags­legur hreyf­an­leiki, gæði inn­viða, heilsa og lang­lífi, útrým­ing fátækt­ar, lág­mörkun spill­ingar og lág glæpa­tíðni, aðgengi að óspilltri nátt­úru og almenn lífs­gæði almennt. Meiri jöfn­uður en ann­ars staðar á byggðu bóli. Og virkt lýð­ræði stendur djúpum rót­um. Hvar er auð­veld­ast að stofna fyr­ir­tæki? Í Banda­ríkj­un­um? Nei, þeir eru númer 38 á list­an­um, Dan­mörk er númer 1.

Ef þú berð Nor­ræna mód­elið saman við Amer­ískan kap­ít­al­isma er lít­ill vafi í hugum þeirra sem til þekkja um það hvor þjóð­fé­lags­gerðin er fýsi­legri. Þar tala stað­reynd­irnar sínu máli.

Leið Íslands út úr Hrun­inu

Ísland varð fyrsta fórn­ar­lamb (kanarífugl­inn í kola­námunni, munið þið?) banda­rísku fjár­málakrepp­unnar sem óhjá­kvæmi­lega smit­aði út frá sér til Evr­ópu og umheims­ins. Á Íslandi hrundu ekki bara ein­stakir bank­ar. Ger­valt fjár­mála­kerfið hrundi eins og spila­borg. Þetta var, ótrú­legt nokk, þriðja stærsta gjald­þrot fjár­mála­sög­unn­ar. Ekk­ert smá afrek þjóðar sem telur innan við hálfa milljón íbúa.

Hrunið hefur verið ræki­lega rann­sakað af sér­stakri rann­sókn­ar­nefnd sem sett var á lagg­irnar af Alþingi og skil­aði skýrslu árið 2010 í níu bindum (3000 bls). Þar sem mörg önnur lönd fóru illa út úr þess­ari alþjóð­legu fjár­málakreppu – ekki síst innan evru­svæð­is­ins (EMU) – gæti verið lær­dóms­ríkt fyrir aðra að kynna sér, hvers vegna Ísland rétti úr kútnum fyrr og betur en aðrar þjóð­ir.

Eystra­salts­þjóð­irn­ar, svo dæmi sé tek­ið, urðu einnig fyrir alvar­legum áföll­um. Það var hins vegar lán í óláni að banka­kerfið var að mestu í eigu útlend­inga. Þess vegna kom ekki til álita að krefja skatt­greið­endur í þessum löndum um borgun fyrir skuldir fjár­magns­eig­enda (eins og var gert t.d. við Grikki). Eig­endur bank­anna, með stuðn­ingi rík­is­stjórna heima­landa þeirra (að­al­lega Norð­ur­lönd) og með atbeina Evr­ópu­sam­bands­ins urðu að bera kostn­að­inn af end­ur­reisn bank­anna og útlána­getu þeirra. Aðrar þjóðir á jaðri evru­sam­starfs­ins voru ekki svo heppn­ar.

Sjö ástæður

Hvers vegna náði Ísland sér fyrr á strik og með meira afger­andi hætti en flestar aðr­ar? Að mínu mati voru helstu ástæð­urnar þess­ar:

1. Geng­is­fell­ing. Þetta er skjót­virk aðferð til að bæta sam­skeppn­is­stöðu útflutn­ings­greina og skera niður kaup­mátt og lífs­kjör og laga þar með að snar­minnkuðum þjóð­ar­tekj­um. Geng­is­fell­ingin átti sinn hlut í því að snúa við langvar­andi halla­við­skiptum við útlönd, sem var að nálg­ast heims­met. Nei­kvæða hliðin á þessu er sú að bæði fyr­ir­tæki og heim­ili voru fyrir mjög skuldug vegna lána í erlendum gjald­eyri. Vegna þess að gjald­mið­ill er ónýtur var gripið til þess örþrifa­ráðs fyrir nokkrum ára­tugum síðan að vísi­tölu­binda lang­tíma­skuldir við verð­lags­vísi­tölu. Þetta átti að vera skamm­tíma­að­gerð til að kveða niður verð­bólgu, örva sparnað og bjarga líf­eyr­is­sjóðum almenn­ings frá því að fuðra upp á verð­bólgu­bál­inu. Kerfið er enn við lýði. Í stað­inn fyrir gjald­miðil nota Íslend­ingar þess vegna verð­tryggða reikni­ein­ingu í stað­inn fyrir gjald­mið­il. Geng­is­fell­ing plús verð­trygg­ing er því ban­eitr­aður kok­teill fyrir skuld­ara. Þetta þýðir að fjár­magns­eig­end­ur, sem áttu erlendan gjald­eyri (ósjaldan í skatta­skjól­um) græddu, en skuld­arar (ekki síst yngsta kyn­slóð­in) töp­uðu. Þessu má líkja við nátt­úru­ham­far­ir. Íslenskt þjóð­fé­lag er ekki samt við sig síð­an. Ójöfn­uður fer hrað­vax­andi. Sam­heldnin dvín­ar. Traustið er horf­ið.
2. Neyð­ar­lög. Alþingi setti lög til að tryggja inni­stæður spari­fjár­eig­enda og forða áhlaupi á bank­ana. Jafn­framt var spari­fjár­eig­endum veittur for­gangur meðal kröfu­hafa á þrotabú bank­anna (um­fram hlut­hafa og skulda­bréfa­eig­end­ur). Loks heim­il­uðu lögin rík­inu (fjár­mála­eft­ir­lit­inu) að yfir­taka þrotabú föllnu bank­anna. Margir ótt­uð­ust að þessi lög­gjöf, byggð á neyð­ar­rétti þjóð­rík­is­ins, stæð­ist ekki lög sem vernda hag fjár­magns­eig­enda. Sá ótti reynd­ist ástæðu­laus. Þetta er þýð­ing­ar­mikið for­dæmi fyrir aðrar þjóðir við svip­aðar kring­um­stæð­ur. Vegna þessa tókst þrota­búi lands­bank­ans að end­ur­greiða spari­fjár­eig­endum í úti­búum erlendis lág­marks­trygg­ingu skv reglum Evr­ópu­sam­bands­ins, öfugt við þá goð­sögn að íslenskir kjós­endur hafi í þjóð­ar­at­kvæð­is­greiðslu ein­fald­lega neitað að borga.
3. Það var engin banka­björgun – ekk­ert bail-out. Heila kerfið hrundi. Stóru bank­arnir drógu meira að segja spari­sjóði lands­ins niður með sér. Það var þess vegna ekki fræði­legur mögu­leiki að bjarga neinum bönkum (og alls ekki eftir að Gor­don Brown setti Ísland á lista yfir hryðu­verka­þjóð­ir. Við þessar kring­um­stæður hvarfl­aði ekki einu sinni að IMF að krefj­ast þess að ríkið (skatt­greið­end­ur) greiddu skuldir þrota­bú­anna.
4. Skuldir voru afskrif­aðar í stórum stíl. Erlendir lána­drottnar (evr­ópskir en fyrst og fremst þýskir bankar) sáu sér ekki annað fært en að afskrifa skuld­irnar í stórum stíl. Þeir seldu hins vegar kröfur sínar á þrota­búin á eft­ir­mörk­uðum - fyrir spott­prís. Skiptabú þrota­bú­anna afskrif­uðu skuldir inn­lendra fyr­ir­tækja, þegar þau þóttu á vetur setj­andi eftir skulda upp­gjör. Heim­ilin fengu hins vegar tak­mark­aða fyr­ir­greiðslu, enda fjöldi fólks sem missti heim­ili sín og flúði land til að byrja nýtt líf (einkum til Nor­egs).
5. Ísland í gjör­gæslu Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóðs­ins (IMF). Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn setti snar­lega á gjald­eyr­is­höft (capi­tal control) til að fyr­ir­byggja fjár­flótta. Þetta skipti sköp­um. Það læsti inni fjár­magn spá­kaup­manna, sem áður höfðu nýtt tæki­færin til skjót­feng­ins gróða vegna spá­kaup­mennsku í tengslum við gjald­mið­ils- og vaxta­mun. Höftin áttu að vera skamm­tíma­úr­ræði en stóðu í meira en sex ár. Það gerði rík­is­stjórn­inni kleift að semja við kröfu­hafa um nið­ur­fell­ingu og skulda­skil undir hótun um að skella á ella ofur­gróða­skatta („wind­fall gains tax­es“). Bráða­birgða­lán frá öðrum ríkjum Norð­ur­landa og Pól­landi forð­aði neyð­ar­á­standi frá byrj­un. Þau lán eru nú end­ur­greidd.
6. Rík­is­skuld­ir. Þrátt fyrir mikla skulda­af­skriftir varð íslenska ríkið (sem skuld­aði lítið fyrir hrun) að taka á sig stór­auknar skuld­ir, aðal­lega vegna end­ur­fjár­mögn­unar end­ur­reistra banka og Seðla­bank­ans, sem hafði orðið greiðslu­þrota. Inn­lendar eignir (inni­stæður spari­fjár­eig­enda og útistand­andi lán til inn­lendra aðila) voru keyptar á afslátt­ar­kjörum og færðar til nýju bank­anna. Tals­vert skortir á að gerð hafi verið grein fyrir þeim kjör­um. Með þessum hætti komust hinir end­ur­reistu bankar í rík­is­eign. Einka­væð­ing bank­anna í anda nýfrjáls­hyggju end­aði því á fáum árum í alls­herjar þjóð­nýt­ingu banka­kerf­is­ins. Einn þess­ara banka Arion banki (fyrrum Kaup­þing) telst nú að meiri­hluta til Amer­ískra vog­un­ar­sjóða, sem er ekki ein­asta háska­legt heldur að mati und­ir­rit­aðs, ólög­legt.
7. Á allra sein­ustu árum hefur sala eigna og arður af rekstri rík­is­bank­anna auð­veldað rík­inu að greiða niður skuld­ir. Þess má geta að á tíma vinstri­st­jórn­ar­innar sem fékk það hlut­verk að moka flór­inn eftir frjáls­hyggju­til­raun­ina (2009-2013) varð skatt­kerfið gert stig­hækk­andi auk þess sem reynt var að hamla gegn nið­ur­skurði rík­is­út­gjalda ef það er borið saman við ráð­andi harm­kvæla póli­tík (austerity) á evru­svæð­inu. Rann­sóknir sýna að það dró ögn úr ójöfn­uði á sama tíma og kreppan náði hámarki (sjá Stefán Ólafs­son og Arn­aldur Sölvi Krist­jáns­son: Inequ­ality in Iceland – Háskóla­út­gáfan 2017).

Þessu til við­bótar var svo hrein heppni:

1. Fyrir áhrif lofts­lags­breyt­inga upp­götv­uðu Íslend­ingar nýja nytja­stofna, t.d. mak­ríl innan fisk­veiði­lög­sög­unn­ar, sem jók útflutn­ings­tekjur mynd­ar­lega og bætti gjald­eyr­is­stöð­una svo um mun­aði.
2. Ferða­manna­bylt­ing­in. Fjölgun erlendra ferða­manna á Íslandi hefur hreint út sagt verið bylt­ing­ar­kennd, fjöldi ferða­manna hefur sjö­fald­ast á fáeinum árum. Nú er svo komið að ferða­menn skila fleiri krónum í þjóð­ar­bú­skap­inn en fisk­ur­inn. Þetta hefur kallað á hvort tveggja aukna fjár­fest­ingu og fjölgun starfa svo um mun­ar. Atvinnu­leysi er horf­ið. Inn­streymi erlends verka­fólks bjargar því sem bjargað verð­ur.
3. EFTA dóm­stóll­inn sýkn­aði Ísland. Rík­is­stjórnir Bret­lands og Hollands (með stuðn­ingi ESB) stefndu Íslandi fyrir EFTA dóm­stól­inn fyrir brot á EES samn­ingn­um. Nið­ur­staða dóm­stóls­ins var sú að það væri engin rík­is­á­byrgð á trygg­ing­ar­sjóði inni­stæðu­eig­enda sem á að standa skil á lág­marks­trygg­ingu spari­fjár­eig­enda, skv Evr­ópu­sam­bands­regl­um. Sú stað­reynd að íslenska rík­is­stjórnin ábyrgð­ist inni­stæður spari­fjár­eig­enda í íslenskum bönkum og úti­búum þeirra á Íslandi (en ekki í útlönd­um) var ekki talin brot­leg við grund­vall­ar­reglu Evr­ópu­sam­bands­ins gegn þjóð­ern­is­mis­mun­un.

Stað­reyndir

Sam­kvæmt skoð­ana­könn­unum sem teknar voru í kjöl­far hruns var meiri­hluti kjós­enda þeirrar skoð­unar að Ísland þyrfti að leita skjóls með aðild að Evr­ópu­sam­band­inu og upp­töku evr­unn­ar. Þessi staða er nú ger­breytt. Í ljósi reynsl­unnar af því hvernig póli­tísk for­ysta Evr­ópu­sam­bands­ins (Þýska­land) hefur beitt valdi sínu gagn­vart veik­ari hag­kerfum á jað­ar­svæðum sam­bands­ins telur meiri­hluti kjós­enda nú, einnig skv skoð­ana­könn­un­um, að hag Íslands sé betur borgið utan heldur en innan sam­bands­ins. Meg­in­á­stæð­urnar eru inn­byggðir skipu­lags­gallar evru­sam­starfs­ins og hörmu­legar afleið­ingar þeirrar harm­kvælapóli­tíkur (austerity), sem leitt hefur til stöðn­un­ar, fjölda atvinnu­leys­is, og stór­auk­innar skuld­setn­ingar jað­ar­ríkja sam­bands­ins. Stað­reynd­irnar benda til þess að þetta sé rétt mat.

Höf­undur er fyrr­ver­andi utan­rík­is­ráð­herra.