Mútu­greiðslur Sam­herja til að krækja í arð­væn­legar veiði­heim­ildir í Namibíu og felu­leik­ur­inn með gróð­ann á Kýpur og Dubai, ætti að vera Íslend­ingum ærin ástæða til að líta í eigin barm. Ísland er auð­linda­hag­kerfi. Hvernig er háttað venslum auð­jöfranna, sem hafa náð yfir­ráðum yfir sjáv­ar­auð­lind þjóð­ar­inn­ar, við stjórn­mála­flokka og stjórn­mála­menn? Ef skyggnst er undir yfir­borð­ið, kemur þá ekki á dag­inn, að það er fleira líkt með skyldum „í Súdan og Gríms­nes­inu“ en flestir halda við fyrstu sýn?

Rifjum upp nokkrar lyk­il­stað­reynd­ir:

1. Ástæðan fyrir því, að kvóta­kerf­inu var komið á (1983-91) var sú að við ótt­uð­um­st, að frjáls sókn leiddi til ofveiði og jafn­vel útrým­ingar helstu nytja­stofna.
2. Mark­miðið var tví­þætt: ­sjálf­bær nýt­ing fiski­stofna, sem byggði á vís­inda­legri ráð­gjöf um veiði­þol og aukin arð­semi þessa und­ir­stöðu­at­vinnu­vegar þjóð­ar­innar með því að draga úr sókn­ar­kostn­aði (fækka skip­um, auka sér­hæf­ing­u). Til þess að ná síð­ar­nefnda mark­mið­inu verður að heim­ila útgerð­ar­að­ilum fram­sal – skipti á veiði­heim­ildum – til að auð­velda sér­hæf­ingu og lækka kostn­að.
3. Við það að ríkið tekur að sér að tak­marka sókn og skammta veiði­heim­ildir eru hand­hafar veiði­heim­ildar lausir við sam­keppni, sem ella hefði að lokum étið upp hagnað allra. Við þetta mynd­ast „auð­lind­arenta“. Hún er sá arður sem eftir stend­ur, þegar allur annar kostn­að­ur, rekstr­ar- og fjár­fest­ing­ar­kostn­að­ur, þ.m.t. fjár­magns­kostn­aður og afskrift­ir, hefur verið greidd­ur. Auð­lind­arentan er and­lag veiði­gjalds­ins, sem hand­hafar veiði­heim­ilda eiga að greiða eig­and­anum (þjóð­inni) fyrir sér­leyfið til að nýta auð­lind­ina án sam­keppni. Þetta er ekki skatt­ur. Þetta er leigu­gjald fyrir sér­rétt­ind­i. 
4. Auð­linda­gjald­ið, sem Norð­menn inn­heimta af hand­höfum nýt­ing­ar­réttar olíu­auð­lind­ar­inn­ar, rennur í þjóð­ar­sjóð­inn, sem nú er orð­inn öfl­ug­asti fjár­fest­ing­ar­sjóður í heimi. Með þessu móti rennur arð­ur­inn af auð­lind, sem er lögum sam­kvæmt eign þjóð­ar­inn­ar, til þjóð­ar­innar allrar – en ekki til for­rétt­inda­að­ila.
5. Þegar afla­marks­kerfið v ar fest í sessi 1988, fengum við jafn­að­ar­menn því fram­gengt, að þjóð­ar­auð­lindin var lýst sam­eign þjóð­ar­innar að lög­um. Þetta gerðum við til að girða fyrir einka­eign­ar­rétt á veiði­heim­ild­um. Þegar fram­salið var lög­leitt (1990), settum við jafn­að­ar­menn skil­yrði fyrir sam­þykki þess. Við bættum við var­úð­ar­á­kvæði, sem enn stendur og hljóðar svo: „Út­hlutun veiði­heim­ilda... myndar ekki eign­ar­rétt eða óaft­ur­kall­an­legt for­ræði ein­stakra aðila yfir veiði­heim­ild­inn­i“. Tíma­bund­inn nýt­ing­ar­réttur skyldi því hvorki mynda lögvar­inn einka­eign­ar­rétt né bóta­skyldu á rík­ið, ef úthlutun veiði­heim­ilda yrði breytt síð­ar.
6. Fyrst í stað var sjáv­ar­út­veg­ur­inn sokk­inn í skuld­ir. Auð­lind­arentan – sem and­lag veiði­gjalds – mynd­að­ist því ekki fyrr en að fáeinum árum liðn­um. Með nokk­urri ein­földun (aukin skulda­byrði erlendra lána eftir gjald­mið­ils­hrunið 2008) má segja, að s.l. tvo ára­tugi hafi auð­lind­arentan numið hund­ruðum millj­arða króna. Í vand­aðri grein um málið í Kjarn­anum (16.10.19) tíund­aði rit­stjór­inn, Þórður Snær Júl­í­us­son, nokkrar lyk­il­stærð­ir, sem varða þetta mál. Á ára­bil­inu 2010-18 hafa hand­hafar veiði­heim­ilda greitt sér arð ,sem nemur 92,5 millj­örðum kr. Á ára­bil­inu 2008-18 hefur arð­semi sjáv­ar­út­vegs­ins batnað sem nemur 447 millj­örðum kr. Hagur sjáv­ar­út­vegs­ins hefur því batnað mörgum sinnum meir en sem nemur álögðum veiði­gjöld­um, sem duga varla fyrir kostn­aði rík­is­ins af þjón­ustu við sjáv­ar­út­veg­inn (haf­rann­sókn­ir, land­helg­is­gæsla, hafnir o.s. frv.)
7. Lögum sam­kvæmt má eng­inn einn útgerð­ar­að­ili eiga meira en sam­svarar 12% af verð­gildi heild­ar­kvót­ans. Þórður Snær upp­lýsti, að þetta laga­á­kvæði er ekki virt í reynd. Þegar litið er á fyr­ir­tækja­sam­steypur ein­stakra aðila, hefur hinum stærstu leyfst að rjúfa þak­ið. Meira en helm­ingur veiði­heim­ilda í íslensku lög­sög­unni er nú í hönd­um fimm aðila.
   Auglýsing
   Auglýsing
   Þar fara fremstir í flokki Brim (áður Grand­i), Sam­herj­a­sam­steyp­an, vinnslu­stöðin í Vest­manna­eyj­um, Kaup­fé­lag Skag­firð­inga og fylgi­fiskar og Þor­björn í Grinda­vík. 
8. Þessir aðilar hafa því í reynd hirt bróð­ur­part­inn af auð­lind­arent­unni í eigin þágu og kom­ast upp með að borga fyrir for­rétt­indin veiði­gjald til mála­mynda, sem dugar varla fyrir útlögðum kostn­aði rík­is­ins fyrir þjón­ustu við atvinnu­grein­ina. Það er ekki nema von, að Þórður Snær spyrji: „Ætlar eng­inn að gera neitt í þessu?“ Hvar er sjó­manna­fé­lag­ið? Hvar er verka­lýðs­hreyf­ing­in? Hvar er stjórn­ar­and­stað­an? Hvernig væri að þeir fjöl­miðl­ar, sem nú virð­ast hafa rankað við sér, kynntu þennan nýja léns­aðal – sægreif­ana – sem virð­ast hafa náð hreðja­tökum á póli­tíkus­unum – fyrir þjóð­inni? Hvernig er það: Kynnti ekki Þor­steinn Már íslenska sjáv­ar­út­vegs­ráð­herr­ann fyrir kollega hans í Namibíu með þeim ummæl­um, að þetta væri hans ráð­herra í rík­is­stjórn Íslands?

Nið­ur­staðan er þessi:

Afla­marks­kerfið með fram­sali hefur á s.l. tveimur ára­tugum skilað til­ætl­uðum árangri varð­andi sjálf­bæra nýt­ingu fiski­stofna og stór­aukna arð­semi sjáv­ar­út­vegs­ins. Þessi árangur hefur náðst fyrir til­verknað rík­is­valds­ins ,sem hefur tekið að sér að tak­marka sókn og úthluta veiði­heim­ild­um. Gall­inn á gjöf Njarðar er hins vegar sá, að þrátt fyrir lög, sem kveða á um sam­eign þjóð­ar­innar og eiga að girða fyrir einka­eign­ar­rétt á veiði­heim­ild­um, hefur auð­lind­arent­an, sem við þetta myndast, runnið því sem næst öll til örfá­menns hóps kvóta­eig­enda. Við þetta hefur mynd­ast ný stétt ofur­ríkra, sem þiggur auð sinn í skjóli póli­tísks valds.

Þar með erum við aftur komin til Namib­íu. Það sama hefur gerst hér og þar. Arð­ur­inn af auð­lindum þjóð­anna rennur til fámenns for­rétt­inda­hóps í skjóli póli­tísks valds. Ég end­ur­tek spurn­ingu Þórðar Snæs: „Ætlar eng­inn virki­lega að gera neitt í þessu?“

Á tylli­dögum tala stjórn­mála­menn fjálg­lega um nor­ræna sam­vinnu. Spurn­ing okkar Þórðar Snæs snýst um kjarna máls­ins: Ætlum við að una því að vera í reynd skrípa­mynd af arð­rændri nýlendu eða ætlum við að skipa okkur í sveit með hinum nor­rænu vel­ferð­ar­ríkj­um, sem flestum dóm­bærum mönnum ber nú orðið saman um, að séu fyr­ir­mynd­ar­þjóð­fé­lög sam­tím­ans? Hvernig væri að Alþingi Íslend­inga gerði nú út af örk­inni fámennan hóp sæmi­lega viti­bor­inna manna og sendi til gamla lands­ins, Nor­egs, til að kynna sér fram­sýna auð­lindapóli­tík í þágu almanna­hags­muna? Við þurfum ekki að finna upp hjól­ið.

Höf­undur var for­maður Alþýðu­flokks­ins – jafn­að­ar­manna flokks Íslands – 1984-96.