Á fimmtu­dag­inn síð­ast­lið­inn fékk ég fregnir af and­láti föð­urafa míns. Hann var 94 ára. Það er að sjálf­sögðu alltaf und­ir­búið að mann­eskjur sem náð hafa svo háum aldri geti dáið hvenær sem er, en afi hafði alltaf verið til­tölu­lega frískur, hugsað mikið um heils­una og ég tel að hann hafi haldið innst inni að hann myndi verða 120 ára rétt eins og við öll í kringum hann héld­um.

Afi vakn­aði sem sagt á fimmtu­dags­morgni á Grund, klæddi sig og gerði sig til­bú­inn fyrir morg­un­verð sem hann svo fór niður og snæddi. Lík­lega spjall­aði hann við ein­hvern borð­fé­laga, glugg­aði kannski aðeins í blöðin og gekk síðan upp í her­bergið sitt aft­ur. Og þar fannst hann. Við vitum ekki hvort hann dó áður en hann datt eða hvort hann hafi dáið af fall­inu. Við vitum bara að hann er fall­inn. Ljósin slökkt.

Ég tel mig hins vegar vita að hann hafi ekki verið búinn með líf­ið, hann vildi örugg­lega vera með í leiknum svo­lítið leng­ur, sér­stak­lega ef hann hefði getað sloppið undan fylgi­kvillum ell­inn­ar. Hér var á ferð­inni gam­all box­ari, maður sem þar til nýlega synti dag­lega og hafði síð­asta ára­tug­inn hækkað dag­skammt­inn af sundi í 1100 metra því það var svo ein­hæft að synda bara kíló­metra. Hann fór í langa labbit­úra og reikn­aði til að halda koll­inum klár­um. Síð­ast þegar við hitt­umst í sumar sagði hann að það væri lítið gaman að verða gam­all, hann dygði ekk­ert til í elt­ing­ar­leik við barna­barna­börnin leng­ur. 

Föðuramma mín dó í febr­ú­ar. Hún var and­stætt við afa til­búin til brott­far­ar, hafði und­ir­búið útför­ina vand­lega fyrir 50 árum og slípað smá­at­riðin gegnum árin. Við töl­uðum oft um lífið og dauð­ann og þótt hún hafi verið til­búin til að yfir­gefa þennan heim, var hún ánægð með líf sitt, skin þess og skúri, og naut þess enn að lifa. Það er fáum gefið að geta litið níræð yfir far­inn veg og skilið við jarð­lífið sátt og södd líf­daga. Bréfið sem lagði eft­ir­lif­endum lín­urnar um útför­ina var jafn­hlý­legt og faðmur henn­ar, laust við til­finn­inga­semi en skreytt með húmor. Rödd hennar hljóm­aði gegnum það. 

Og nú eru þau aftur sam­einuð – ef svo má að orði kom­ast. Þau vildu bæði trúa því að þeirra biði fram­halds­líf eftir dauð­ann þar sem þau fengju að hitta þá sem þau sökn­uðu svo sárt. Þegar maður er orð­inn ríf­lega níræður er margra vina og ætt­ingja að sakna og þó ég deili ekki þess­ari trú þeirra sjálf­ur, finnst mér nota­legt til þess að hugsa að þetta hafi verið þeirra trú og von. Þessar mann­eskjur sem mér þótti svo vænt um, svo ólík, partýljónið sem elskaði bækur og var á undan mér að nota bæði tölvu­póst og face­book, og bónda­son­ur­inn sem varð úti­bús­stjóri og þynnti kaffið sitt með tevatni.

Þegar ég reyni að setja orð á sorg mín yfir and­láti ömmu og afa, finnst mér sorgin vera bæði hlý og mjúk. Ég sakna svo sann­ar­lega radd­anna þeirra, og ég finn tár á hvarmi yfir mörgum góðum minn­ing­um, dep­urð og gleði sam­of­in. Engin mann­eskja er ein­föld, sam­skipti við aðra eru oft flók­in, en ég hef verið svo hepp­inn að eiga gott sam­band við for­eldri bæði mömmu minnar og pabba, og að hafa átt þau öll á lífi fram undir fer­tugt, sem hlýtur að telj­ast ein­stakt. Og enn á ég tvö eft­ir. 

Fregnin yfir frá­falli afa fékk hins vegar nýjan blæ, strax dag­inn eftir að hann dó. Á föstu­deg­inum barst mér fréttin að gam­all æsku­vinur hefði fallið fyrir eigin hendi, fjöru­tíu ára margra barna fað­ir. Við höfðum ekki haft nein sam­skipti í meir en ald­ar­fjórð­ung, við þekktum ekki hvorn annan lengur og hefðum lík­lega ekki heils­ast út á götu, en þessar fréttir slógu mig engu að síður út af lag­inu. Fyrir utan allt hið aug­ljósa, það að við vorum vinir í æsku, að við vorum jafn­aldrar og að ég finni til með börnum hans, þá held ég að það séu and­stæð­urnar í dán­ar­fregn­unum sem ég kemst ekki yfir. 

Við erum öll til­von­andi þátt­tak­endur í dán­ar­fregnum fram­tíð­ar­innar – sem mót­tak­endur eða sem efni­viður þeirra – sama hversu gömul við erum og án nokk­urs fyr­ir­vara um smá­at­riðin eða tíma­setn­ing­una. Við vitum hvorki hvenær né hvernig dauð­ann ber að en vit­neskjan um það sem við vitum ekki en er engu að síður óum­flýj­an­legt, sam­einar okkur öll. Dán­ar­fregnir vik­unnar lýsa björtu ljósi á þessa til­vist­ar­legu þekk­ingu okkar sem við svo gjarnan reynum að geyma í skugg­an­um. Bara töl­urnar í þessum tveimur til­fellum segja sitt. Annar þeirra föllnu var næstum níu­tíu og fimm ára og hinn hefði bráðum orðið fjöru­tíu og eins. Það eru fimm­tíu og fjögur ár á milli þeirra – það er fjórtán árum meira en sá yngri náði að upp­lifa. Afi hafði verið á eft­ir­launum í næstum ald­ar­fjórð­ung, um það bil síðan ég og forni félagi minn gengum hvora leið­ina sína. Afi vildi lifa, við vitum ekki hvernig hann dó, gamli félag­inn sá dauð­ann sem útleið, en við vitum ekki af hverju. Annar þeirra upp­lifði hart­nær hund­rað ár, en var samt til í meira og var ekki búinn enn. Hinn var ekki einu sinni búinn að ná hálfum aldri afa, en virð­ist hafa verið búinn að fá nóg. Það er alltof algengt að ungir ein­stak­lingar svipti sig lífi eða deyi að óþörfu, bróðir minn sem er ell­efu árum yngri en ég hefur þegar verið við­staddur í fleiri jarð­ar­farir félaga sinna en ég hef farið í sam­tals, og það er svo óend­an­lega sorg­legt. Í nóv­em­ber heyrði ég lík­ama lenda undir lest­inni sem ég sat í, hvort það var slys eða með­vituð ákvörðun er óljóst, en atvikið minnti mig sterkt á góð­ann vin minn sem valdi að enda daga sína á lestar­teinum þegar hann gat ekki afborið lífið leng­ur. Hljóðið og til­hugs­unin yfir­gaf mig ekki í marga daga.  

Sálrænir sjúk­dómar taka yfir svo mörg líf, bæði þeirra sem fá sjúk­dómana og allra þeirra sem eru í kring. Þegar mann­eskjur eru komnar á þann stað í líf­inu að þær ráði ekki við sárs­auk­ann innra með sér leng­ur, þegar þær sjá enga útleið aðra en þá end­an­legu, eru þær búnar að sann­færa sjálfar sig um að þær séu að gera það sem sé öllum fyrir bestu. Þær geta hafa leitað hjálpar margoft en ekki verið nægi­lega langt leiddar til að fá aðstoð­ina sem þær þurftu á að halda. Þegar allt er skorið við nögl er bara pláss fyrir þá sem eru of langt leidd­ir. Ekki síst er það algengt að ungir karl­menn leiti sér aðstoðar of seint og/eða taki ekki við þeirri aðstoð sem býðst. Það má tengja við sam­fé­lag sem þrátt fyrir góð orð lítur niður á þá sem þurfa á aðstoð að halda og sér­stak­lega á þá sem þurfa sál­ræna aðstoð. Þegar mann­eskja sem treður mar­vaða í stór­brimi, fálm­andi eftir föstum punkti, fær að heyra að geð­deild muni hafa sam­band eftir fjóra mán­uði til að bóka tíma, gæti hún eins heyrt að hjálpin sé á annarri plánetu, í annarri vídd, í annarri bíó­mynd.  

Að hlúa að og byggja upp umönnun kringum geð­rækt er eitt­hvað sem ráða­menn tala oft fal­lega um og vilja vera tengdir við, en svo er skorið niður þar eins og ann­ars staðar án til­lits til þeirra sem á þjón­ust­unni þurfa að halda, því jafn­vægi í fjár­hags­á­ætl­unum er mik­il­væg­ara en jafn­vægi í starf­sem­inni sem áætl­an­irnar eiga að styðja við. Sem dæmi má nefna að í Stokk­hólmi skera stjórn­mála­menn niður 600 starfs­stöður á næsta ári við Karol­inska Sjuk­hu­set og láta um leið sjúkra­hús­for­stjór­ann íslenska lofa að upp­sagn­irnar muni hvorki koma niður á gæðum starf­semi sjúkra­húss­ins né niður á sjúk­ling­un­um. Það má þykja offram­boð á heims­mæli­kvarða að hafa ráðið 600 manns að óþörfu. 

Hér væri hægt að skrifa ein­hvers­konar loka­hnykk, byggðum á mórölskum boð­skap inn­pökk­uðum í inni­halds­laus slag­orð: lifðu í núinu, njóttu stund­ar­inn­ar, upp­lifðu líf­ið, carpe diem, hugsið um hvort ann­að, live-love-eat. En reynslan sýnir að inn­sæi stund­ar­innar og með­vit­undin um end­an­leika alls er of þung til burðar í lengri tíma – ekki síst þegar hvers­dags­leik­inn og jólastressið þrengir að. Við römbum áfram og rembumst við að lifa af vik­una: „I just wanna live life and sur­vive it“ eins og Ghost­poet orð­aði það. Því hver hefur tíma fyrir til­vist­ar­kreppu og hug­leið­ingar um end­an­leika alls þegar við þurfum að versla í mat­inn og koma krökk­unum á æfingu. Hver hefur tíma til að hug­leiða sína eigin líð­an, hvað þá heldur ann­arra, í hrað­anum sem við lifum í í dag. 

Og svo – skyndi­lega – fellur ein­hver frá og minnir okkur á hversu við­kvæm við erum og hversu stutt lífið er. Lítil áminn­ing og svo­lítið inn­sæi, stutta stund

Kannski er til of mik­ils mælst að við notum þessar stundir af til­vist­ar­legu inn­sæi til að end­ur­skipu­leggja líf okkar svo það sam­svari lím­mið­anum á stofu­veggnum sem var keyptur í inn­rétt­inga­búð fyrir þar­síð­ustu jól.

Kannski er nóg að að bara velta vöngum svolitla stund og muna að lífið fer svo harka­legum höndum með mörg okkar að dauð­inn lítur út sem lausn og að úrræðin til að sjá þau og grípa þurfa að vera betri.

Ekki síst rétt svona kringum jól­in.

Höf­undur er lektor við Háskól­ann í Upp­­­söl­um, Sví­­þjóð.