Mikið hefur verið rætt um kulnun í starfi. Einna stærsti hluti þeirra sem mega reyna hana á eigin skinni eru kenn­ar­ar. Í þessum pistli rýni ég í hvað sé til ráða.

Leik­skóla­stigið – Stórt skref hjá Reykja­vík­ur­borg

Reykja­vík­ur­borg hefur stigið stórt skref til að lag­færa vinnu­að­stæður í ákveðnum leik­skól­um. Með því að stytta vinnu­vik­una þá náð­ist fram aukin vellíðan meðal starfs­manna og veik­inda­dögum fækk­aði. Það er mikið rétt­læt­is­mál að sveit­ar­fé­lög úti um allt land fari að þessu for­dæmi. Það er ekki síður mik­il­vægt að fækka leik­skólabbörnum í ein­stökum deild­um. Einnig má benda á að ef starfs­menn við ákveð­inn leik­skóla sýna frum­kvæði að nýj­ungum sem stuðla að auknum þroska og auk­inni vellíðan barn­anna, þá er eðli­legt að verð­launa þá með ein­hverjum hætti t.d. með stytt­ingu vinnu­skyldu vegna und­ir­bún­ings við verk­efn­ið.

Grunn­skóla­stigið – „Skóli án aðgrein­ing­ar“ – Nafnið tómt

Við berum okkur gjarnan saman við lönd sem standa fram­ar­lega í skóla­mál­um. Eitt af þeim er Finn­land, en Finnar hafa sett mik­inn metnað í að hlúa að skóla­starfi sínu þannig að það nýt­ist hverjum og einum nem­anda sem best; og að kenn­urum líði vel í starfi og þeir finni að starfs­kraftar þeirra nýt­ast til fulls. Hér var inn­leiddur „Skóli án aðgrein­ing­ar“ sem átti að jafn­ast á við það besta í skipu­lagi skóla­starfs í löndum sem við viljum bera okkur saman við. En því miður var fram­kvæmdin í skötu­líki. Skóla­stjórn­end­ur, margir hverj­ir, not­uðu tæki­færið og fjölg­uðu nem­endum í ein­stöku bekkj­ar­deild­um; þeir gerðu það ekki af ill­mennsku einni sam­an; þeir gerðu það af illri nauð­syn. Allt frá hrun­inu hefur fjár­magn til skól­anna verið skorið við nögl; lík­lega allt að 10% nið­ur­skurður á hverju ári.

Það hefur mætt mik­illi mót­stöðu for­eldra ef ein­staka skóli hefur reynt að skipta nem­endum í hópa eftir getu. Sumir for­eldrar hafa hrif­ist af þessu fal­lega heiti „Skóli án aðgrein­ing­ar“ – „Skóli sem gerir öllum jafnt undir höfði“ – þeir hafa ekki skilið að þetta eru orðin tóm. Sem betur fer eru nokkrir skólar sem hafa reynt að sníða helstu van­kant­ana af stefn­unni eins og hún er í fram­kvæmd á Íslandi með því að inn­leiða hópa­vinnu sem gerir nem­endum kleyft að vinna – með öðrum nem­endum sem eru á sama getu­stigi og þeir sjálf­ir. Til þess að koma þessu skólaformi á lagg­irnar þá er það arfa­vit­laust að hrúga saman nem­endum með mis­mun­andi getu í stóra hópa. Kenn­arar sem eru neyddir til að taka að sér slíka hópa eru alls ekki í stakk búnir til að sinna starfi sínu af ein­hverju viti. Ef ein­hver alvara er á bak­við það að inn­leiða „Skóla á aðgrein­ing­ar“ þá þarf að minnka hópana til muna og útbúa við­bót­ar­efni fyrir þá nem­endur sem standa illa að vígi í náms­grein­inni og ekki síður fyrir þá nemendur sem eru best­ir. Ef kenn­ari þarf að útbúa slíkt efni sjálfur þá þarf að gera ráð fyrir auka­borgun fyrir þann verk­þátt. Það mætti koma fram í minni kennslu­skyldu. Nefna má að í Dan­mörku er kennslu­skylda kenn­ara mis­mun­andi eftir því hvaða fag þeir kenna.

Fram­halds­skóla­stigið – Heilla­drý­gra starf

Ég hef starfað mest allan minn feril sem eðl­is­fræði- og stærð­fræði­kenn­ari í fram­halds­skól­um. Í eðl­is­fræð­inni var kennslan oft háð þeim ann­mörkum að tæki eðl­is­fræði­stof­unnar voru af skornum skammti. Það var mjög dap­ur­legt vegna þess að ef vel á að vera þá þarf kennsla í raun­greinum að stærstum hluta að byggja á til­raun­um. Vinna við að útbúa vinnu­seðla fyrir til­raun­irnar og aðlaga þá að tækja­kosti verk­legu stof­unnar svo og að panta ný tæki var oft á tíðum óhemju mikil og ef vel ætti að vera þá þyrfti að borga auka­lega fyrir hana. 

Í báðum þeim greinum sem ég kenndi var oft erfitt að sinna starf­inu í vegna of mik­ils fjölda nem­enda í ein­stökum hóp­um. Þegar hóp­ur­inn er of stór þá velur maður þann kost­inn að miða kennsl­una við nem­endur með með­al­náms­getu en þeir sem verst eru staddir verða að norpa úti í kuld­an­um; þeir best settu bjarga sér þokka­lega m.a. vegna þess að þeir eru lík­leg­astir til að leita eftir aðstoð – að sjálf­sögðu ætti að leggja fyrir þá auka­verk­efni sem reyna veru­lega á hæfn­ina. Ef vel ætti að vera þá þarf að minnka nem­enda­hópa svo kenn­ar­anum gef­ist betra tæki­færi til að sinna öll­u­m. 

Þrjú síð­ustu árin í kennsl­unni hjá mér kenndi ég nem­endum stærð­fræði í hæg­ferðum og í und­ir­bún­ings­á­fanga í FSu. Kennslan í und­ir­bún­ings­á­fang­anum var sér­lega gef­andi. Nem­end­urnir voru níu tals­ins og ég gat því með góðu móti hjálpað hverjum og einum í hverjum kennslu­tíma. Þarna kenndi ég nem­end­unum að leggja sam­an, draga frá, marg­falda og deila. Í fyrstu hneyksl­að­ist ég á því hversu kenn­ar­arnir í grunn­skóla höfðu staðið sig illa í stærð­fræði­kennsl­unni  - en fljót­lega átt­aði ég mig á því að vinnu­að­stæð­urnar í grunn­skólum eru einmitt þær að sumir nem­endur verða algjör­lega út und­an. Ég gladd­ist mikið þegar nem­end­urnir fundu smám saman styrk sinn: Vá, ég gat reiknað tíu dæmi í þessum tíma; Sindri, á ég að hjálpa þér með svona dæmi? Að lok­inni önn­inni hefði ég treyst einum af þessum nem­endum til þess að reyna við bók­legt nám í fram­hald­inu, en bæði hann og hinir þurftu að fá raunhæfa aðstoð til að velja sér nám hæfi – hvernig hafði þeim gengið í þeim greinum sem þeir tóku á þess­ari önn? Og for­eldr­arnir verða að setja hag barns­ins ofar sínum óskum um frama þeirra.

Í hæg­ferð­unum fara nem­endur hægar yfir náms­efn­ið; þeir klára náms­efni fyrsta árs á einu og hálfu ári. Ég var óánægður í þess­ari kennslu; ég fann að nem­enda­hóp­ur­inn var svo stór að ég náði ekki með góðu móti að sinna öll­um. Mér varð einnig hugsað til þess að sumir þess­ara nem­enda hefðu betur valið sér eitt­hvert starfs­nám eða iðn­nám í stað bók­náms­ins. Mörgum gekk væg­ast sagt illa; féllu aftur og aftur í sömu grein­unum og hrökkl­uð­ust svo frá námi eftir 3 til 4 ann­ir. Ég fékk það sterk­lega á til­finn­ing­una að skól­inn væri kerf­is­bundið að brjóta þessa nem­endur nið­ur. Hvernig líður nem­anda sem eftir tveggja ára nám í fram­halds­skóla stendur nán­ast í sömu sporum og þegar hann byrj­aði. Hér þarf að verða breyt­ing: auka þarf ráð­gjöf til nem­enda frá náms­ráð­gjöfum og kenn­urum um fram­hald náms. Hvaða nám eða starf hentar hverjum nem­anda? Hverjar eru atvinnu­horfur að loknu námi? Einnig þurfa for­eldrar að verða virkir í þess­ari ráð­gjöf. Því miður hafa þeir oft á tíðum óraun­hæfar vænt­ingar til barna sinna: Nú skalt þú, Svala mín, ljúka stúd­ents­prófi og þá gengur þér allt í hag­inn í fram­tíð­inni – enda­lausir mögu­leik­ar; þá þarft þú ekki að vinna í fiski eins og hann pabbi þinn eða keyra vöru­bíl eins og ég. Önnur útgáfa: Jónsi minn, þú verður að taka stúd­ents­próf og fara svo í lög­fræði eins hann pabbi þinn, afi þinn, langafi og langa­langafi gerðu.

Skóla­stefnan mín!

Á und­an­förnum árum og ára­tugum hefur nýju og nýju fólki verið treyst til að setj­ast í stól mennta­mála­ráð­herra. Segja má að í hvert sinn sem nýtt fólk tekur til starfa, þá finnur það sig knúið til að smíða nýja skóla­stefnu – sína skóla­stefnu! Oft­ast gerir stefnan ráð fyrir auknum kröfum til kenn­ara. Eng­inn pen­ingur er settur í fram­kvæmd­ina og þess vegna verða breyt­ing­arnar litlar sem engar eða þá að kenn­arar taka á sig meiri og meiri vinnu.

Að mínu viti, var stytt­ing náms til stúd­ents­prófs úr fjórum árum í þrjú, mikið óheilla­spor. Afleið­ingin varð sú að álag á nem­endur varð mun meira og náms­efni á ein­stökum braut­um­var skorið það mikið niður að þær að þær stand ekki lengur undir nafni. Á fram­halds­skóla­stig­inu taka nem­endur út hvað mestan þroska. Þeir þurfa því að hafa tíma til að sinna félags­starfi jafn­framt nám­inu. Ein­staka brautir í fram­halds­skóla þurfa að gefa nem­endum raun­hæfan kost til und­ir­bún­ings fyrir næstu skref. Sparn­að­ur­inn með stytt­ing­unni verður lít­ill sem eng­inn vegna þess að nem­endur þurfa að fara í mörgum til­fellum að fara í við­bót­ar­nám til þess að eiga mögu­leika á námi í ákveðnum greinum í fram­hald­inu. Geta má þess að í Dan­mörku er þriggja ára stúd­ents­próf en þar hefur færst í auk­ana að nem­endur bæta fjórða árinu við þegar þeir átta sig á að und­ir­bún­ingur þeirra er ekki nægur til að velja ákveðið nám í fram­hald­inu.

Aðkoma ráð­herra að kjara­samn­ingum

Í samn­inga­nefnd rík­is­ins sitja gjarnan menn úr fjár­mála­ráðu­neyt­inu, hámennt­aðir í lög­fræði og klókinda­brögð­um. Þetta end­ur­spegl­ast glöggt í til­boðum þeirra um kjara­bæt­ur: „Það er ekki nema sjálf­sagt að borga ykkur hærra kaup ef þið eruð til­búin til að vinna fyrir því“. Maður sér þá fyrir sér glott­andi bæta við í hug­anum „asnarnir ykkar – þið hafið sko aldrei nennt að vinna fyrir kaup­inu ykk­ar“. Svona „kjara­bæt­ur“ eru bein­línis móðg­andi. Þessir menn þekkja ekk­ert til skóla­mála og hafa það eitt að leið­ar­ljósi að spara rík­inu pen­ing með því að krefj­ast meiri vinnu af þessum „leti­bikkjum sem aldrei hafa nennt að vinna“.

Hér þarf að verða breyt­ing á – mennta­mála­ráð­herrar þurfa að koma í rík­ara mæli að gerð kjara­samn­inga. Ráð­herr­arnir eða aðstoð­ar­menn þeirra ættu að vera í stakk búnir til þess að greina hvað þarf að lag­færa skóla­starf­inu; og móta til­lögur til úrbóta fyrir kenn­ara og ekki síður fyrir nem­end­ur. Kenn­arar eiga fullan rétt á að fá kjara­bætur í sam­ræmi við það sem aðrar stéttir fá; og ekki síður betri og mann­úð­legri aðstæður á vinnu­staðn­um. 

Á Íslandi er kulnun í starfi vax­andi vanda­mál. Við verðum að bregð­ast við af fullri skyn­semi. Vellíðan og skil­virkt starf í skólum eru atriði sem skipta sköpum fyrir gott og árang­urs­ríkt starf. Við verðum að hafa í huga að bætt við­horf til skóla­mála skilar okkur betra sam­fé­lagi.

Höf­undur er fram­halds­skóla­kenn­ari.