Mikið hefur verið fjallað um gas- og jarð­gerð­ar­stöð SORPU upp á síðkast­ið. Þessi umfjöllun hefur verið löðr­andi í póli­tískri drama­tík­. ­Leið­sögn stjórn­valda er nauð­syn­leg í úrgangs­málum eins og öðru, en drama­tík og ofurá­hersla á óskilj­an­leg fjár­mál gerir það að verkum að engin veit eða skilur upp né niður í mál­inu. Þrátt fyrir mikla sam­legð­ar­mögu­leika gegnum sam­eig­in­legar stofn­anir eins og SORPU og Strætó lán­ast sveit­ar­fé­lög­unum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu seint að feta marg­troðnar sjálf­bærar þró­un­ar­slóð­ir. 

Verið er að leggja loka­hönd á fyrstu gas- og jarð­gerð­ar­stöð lands­ins, sem get­ur, ef stjórn­völdum ber gæfa til, orðið risa­stórt fram­fara­skref í sjálf­bærri þró­un. Gas- og jarð­gerð er löngu við­tekin tækni á þessu sviði. Hún kostar sitt en er oft ein­fald­lega heppi­leg­asta aðferðin við að end­ur­vinna lífúr­gang (e. biodegrada­ble waste) og gríð­ar­lega áríð­andi mót­væg­is­að­gerð í lofts­lags­mál­um. Með henni er mögu­legt að hætta urðun lífúr­gangs (urð­un=­mikil sóun og meng­un) og stunda skil­virka auð­linda­nýt­ingu, hringrásun nær­ing­ar­efna, kolefn­is­bind­ingu (molta) o.fl. Það er löngu kom­inn tími til að ráða­menn og fjöl­miðlar fræði og miðli um hvaða þýð­ingu stöðin hef­ur, hversu öflug mót­væg­is­að­gerð hún er. En nei, síðan í haust ber­ast (a.m.k. mér) aðeins nei­kvæðar fréttir af henni og þá helst af fjár­málakrísu SORPU. Jafn­vel almanna­frétta­mið­ill­inn RÚV ber ekki fréttir af eft­ir­vænt­ingu og gleði yfir að loksins sé stöðin risin og metn­að­ar­fullar áætl­anir sveit­ar­fé­lag­anna á suð­vest­ur­horn­inu, byggðar á vönd­uðum und­ir­bún­ingi, úttektum fag­að­ila o.fl. því loks­ins að verða að veru­leika. Ætli það séu ekki um 10 ár síðan ákvörðun um bygg­ingu stöðv­ar­innar var tek­in? ­Nei, frekar er höfð eftir dramat­ísk lýs­ing eins bæj­ar­stjór­ans í sam­lag­inu um að allt útlit sé fyrir að SORPA fari í greiðslu­þrot um miðjan mars. Hm – en – SORPA er ekki einka­mark­aðs­fyr­ir­tæki þó þannig sé mikið talað um hana. Þetta var í febr­ú­ar. 

Vel hálfur mars rann í hlað og næsta frétt (sem ég varð vör við) fjall­aði ekki um greiðslu­þrotið sem ekki varð, en áfram var fjallað um meinta krísu og fjár­mál, svarta skýrslu, brott­rekstur for­stjóra og neyð­ar­lán til SORP­U. En hver er eig­in­lega neyð­in? Og fyrst fjár­málin eru svona mikið rædd þarf þá ekki að segja almenn­ingi hvað stöðin hefði í mesta lagi átt að kosta? Hvað sam­bæri­leg stöð kostar erlendis eða álíka? Er þessi umræða ekki hreint út sagt ómál­efna­leg og léleg? Starfs­menn SORPU skutu þó sem betur fer mik­il­vægum upp­lýs­ingum að, svona inn á milli, en furðu lítið var gert með þær. 

Sjálf­bær þróun og sveit­ar­fé­lög

Það er ekki auð­velt að fjalla um mál eins og þetta á ein­faldan hátt en ég reyni að gera mitt besta. Til að byrja með skulum við skella okkur til Malmö í Sví­þjóð. Umhverfispóli­tík frænda okkar Svía er að mörgu leyti ein­stök. Til að fá sam­hengi er ágætt að skoða vist­bíla­stefnu Mal­mö­borgar 2017-20 (s.Milj­öbil­stra­tegi Malmö Stad 2017-2020). Eins og svo mörg önnur stefnu­skjöl Svía hefst hún á teng­ingu við stefnu rík­is­stjórn­ar­innar á við­kom­andi sviði, síðan við stefnu léns­ins og að síð­ustu við umhverf­is­stefnu borg­ar­inn­ar. Það er ein­fald­lega hefð fyrir því í Sví­þjóð að vinna að sama mark­miði á öllum stjórn­stig­um, og umhverf­is­stefna rík­is­ins nær utan um allt umhverf­is­svið­ið. Og ég hef líka séð unnið útfrá þeirri stefnu innan háskóla. Skemmst er frá því að segja að far­ar­tækja­stefna Malmö gerir ráð fyrir að um næstu ára­mót verði öll far­ar­tæki borg­ar­innar hætt að nota jarð­efna­elds­neyt­i. Frá árinu 2015 hafa stræt­is­vagnar í Malmö notað líf­gas (biogas) eða aðra vist­hæfa orku­gjafa. Lífgasið er unnið úr lífúr­gangi borg­ar­búa. Þetta leiðir hug­ann óhjá­kvæmi­lega að ­Strætó, sem er í eigu sömu sveit­ar­fé­laga og SORPA, og man hlýtur að spyrja: Af hverju ganga aðeins örfáir stræt­is­vagnar fyrir met­ani? Og hvað með alla hina bíl­ana í eigu sveit­ar­fé­lag­anna sem eiga og reka SORPU og Metan hf.? Og af hverju hafa sveit­ar­fé­lögin ekki und­ir­búið og gert inn­viða­breyt­ingar í takt við sjálf­bæra þróun ann­ars staðar – tím­inn var næg­ur. Stað­fest­ingu þess að sum sveit­ar­fé­lag­anna hafa engan áhuga á fram­förum á þessu sviði mátti sjá í Frétta­blað­inu 13.12.sl. þar sem fram kemur að sveit­ar­fé­lögin hafa lít­inn sem engan áhuga á að auka met­an­n­otk­un. Því miður er ferlið í ákvarð­ana­töku um stöð­ina svo til ekk­ert rætt í þess­ari frétt frekar en öðrum, aðeins sagt að stöðin verði vænt­an­lega til­búin í ár. 

Stjórnun SORPU

Stöldrum aðeins við starf og feril brottrek­ins for­stjóra, Björns H. Hall­dórs­son­ar. Ég hef ekki kynnst Birni per­sónu­lega, en vegna starfa minna í því sem sumir (þar á meðal fyrr­ver­andi umhverf­is­ráð­herra) vilja kalla eft­ir­lits­iðn­að, og ekki síður vegna óbilandi áhuga míns á fram­förum í með­höndlun lífúr­gangs, hef ég fylgst með störfum hans hjá SORPU um ára­bil. Rétt eins og ég hef fylgst með starf­semi og þróun ann­arra fyr­ir­tækja í úrgangs­með­höndlun hér á landi. Vegna áður­nefnds áhuga míns á með­höndlun lífúr­gangs hitti ég Björn að máli árið 2008. Hann reynd­ist mjög vel að sér um mál­efnið og kom­inn með gas- og jarð­gerð á rad­ar­inn. Hann var einmitt fram­kvæmda­stjóri Met­ans hf. þar til hann var ráð­inn for­stjóri móð­ur­fyr­ir­tæk­is­ins SORPU. Þegar horft er á áherslur hans og árangur út frá hreinum fag­sjón­ar­miðum verður ekki annað séð en að hann hafi staðið sig mjög vel, sér­stak­lega þegar horft er til þess rekstr­ar­um­hverfis,og flokka- og hreppapóli­tíkur sem SORPA hefur mátt búa við í stað stuðn­ings við setta stefn­u. 

SORPA og Strætó

Raunar var SORPA eini urð­un­ar­að­il­inn á Íslandi sem sjálf­vilj­ugur og ótil­neyddur sýndi þá fyr­ir­hyggju og fram­fara­hugsun að safna hauggasi strax um alda­mót­in. Dótt­ur­fyr­ir­tækið Metan hf. var stofnað í kringum þá starf­semi og Björn ráð­inn í stöðu fram­kvæmda­stjóra. Næstu skref, hreinsun hauggass­ins svo það væri not­hæft til að knýja bíla og lögn gasleiðslu á N1 stöð í Ártúns­brekku í Reykja­vík nokkru síðar (nærri stæða­höfn Strætó) voru öll tekin undir hans stjórn. Það var upp­lagt að eðla haug­gas upp í véla­elds­neyti þar sem nóg er af hag­stæðri raf­magns- og upp­hit­un­ar­orku á höf­uð­borg­ar­svæð­in­u. Hugsið ykkur ef sænsk sam­vinnu­hefð stjórn­valda væri ráð­andi hér. Ef svo hefði verið gæti ég trúað að stöðin hefði verið komin í gagnið 2014 og Björn hefði ekki neyðst til að biðja bæj­ar­fé­lög sam­lags­ins að taka sér stóru systur til fyr­ir­myndar í nýt­ingu met­ans (sjá leið­ara árs­skýrslu SORPU 2018). 

Molta og jarð­gerð

Svo er það moltan. Áð­ur­nefnd Frétta­blaðs­grein hefst á frá­sögn „um mörg óþægi­leg mál“ sem stjórn­endur SORPU kljá­ist við um þessar mundir og: “Eitt af þeim teng­ist metn­að­ar­fullri moltu­fram­leiðslu fyr­ir­tæk­is­ins sem lít­ill áhugi virð­ist fyr­ir­“. Ekki er fjallað nánar um moltu­fram­leiðsl­una eða tengd mál. Sem betur fer er Ísland þátt­tak­andi í að byggja upp hringrás­ar­hag­kerfi -þó lítið hafi frést af áætl­unum þar um. Og það er hlut­verk sveit­ar­fé­lag­anna að koma hringrás lífúr­gangs aftur í gang, og okkar að gefa henni „að bíta og brenna“. Miðað við stöðu mála er óvar­legt að ætla að SORPA fram­leiði góða moltu strax í upp­hafi því moltu­fræði og þróun moltugæða hafa ekki verið stunduð o.s.frv. Molta er vart sölu­vara á Íslandi. Alla­vega veit ég ekki til þess. Síð­ast þegar frétt­ist (RÚV 2019) gekk Moltu á Akur­eyri illa að selja afurðir sínar og ég hef aldrei séð sölu­skrá þeirra. Þó hefur fyr­ir­tækið verið starf­and­i í u.þ.b. ára­tug. Svo vítt ég þekki til vantar þekk­ingu og þróun í jarð­gerð og þróun á jarð­vegs­fræðisvið­inu almennt svo unnt verði að staðla og gæða­votta gróð­ur­mold af ýmsum gerð­um. Það vantar meira fag­starf, m.a. í mennta­stofn­unum og þar af leið­andi vantar fag­þekk­ingu á svið­inu. Lítil sem engin gæða­þróun er í gangi og ekki hægt að fá styrki til að stunda því­líkt á eigin spýt­ur, ég tékk­aði á því hjá NMÍ og Rannís fyrir nokkrum árum. 

Það er vel hægt að fram­leiða fín­a ­gæða­vott­aða moltu og gera hana að eft­ir­sóttri sölu­vöru, nóg er af garð­yrkju­á­huga­fólki í land­inu, sem margt kvartar undan litlum gæðum íslenskrar gróð­ur­moldar sem hér er seld. Það þarf auð­vitað að vanda sig, en þetta er hægt. ­Meira að segja í við­skipta- og fjár­mála­höf­uð­borg Þýska­lands, Frank­furt am Main, þar sem íbúar eru tvö­falt fleiri en Íslend­ingar allir og ansi hreint þétt­býlt, er hægt að fram­leiða slíka vöru úr eld­hús-/mat­væla­úr­gangi. Það er einmitt gert í gas- og jarð­gerð­ar­stöð, einni þeirri fyrstu sinnar teg­undar í Þýska­landi. Hún var reist 1999 og stækkuð í fyrra, enda er búið að lög­leiða sér­söfnun líf- og mat­væla­úr­gangs þar. 

Það er víðar en í bolta­leikjum sem sam­þætt­ing, sam­ræm­ing og sam­vinna skilar sér­. Ég nefni bolta­leiki hér því þeir eru svo aug­ljóst dæmi um árangur af beit­ingu þess­ara þátta. ­Tími er kom­inn til að borg og bæj­ar­fé­lög komi mál­inu í almanna­hags-far­veg og leggi rækt við að hlífa almenn­ingi við þrasi og leið­ind­um. Leið­beini rösk­lega og sýni hvert för­inni er heit­ið, hvar þurfi í alvör­unni að berj­ast og hvers sé óhætt að njóta.

Höf­undur er MSc. umhverf­is- og auð­linda­fræð­ing­ur. Sér­hæf­ing: Nýt­ing lífúr­gangs (B.Sc. líf­fræð­ing­ur) og sjálf­bær þró­un. ­Námið fór fram við HÍ, SLU (Land­bún­að­ar­há­skóla Sví­þj.) og LbhÍ.

Hún þekkir nokkuð til umhverf­is­mála á Norð­ur­lönd­un­um, var sér­fræð­ingur Íslands á sviði Nor­rænnar umhverf­is­merk­ingar (Svan­ur­inn) 2001-2007 og vann við eft­ir­lit með úrgangs­að­ilum hjá Umhverf­is­stofnun á árunum 2008-2015. Í nor­rænum starfs­manna­skiptum við Léns­stofnun Skáns í Malmö 2012 opn­uð­ust ýmsar dyr og gott aðgengi að stjórn­sýslu- og stefnu- og mál­efna­vinnu sænskra stjórn­valda.