Ég ætla ekki að fagna sigri eða setj­ast í spá­manns­sæti um það hvenær eða hvernig þessum far­aldri sem nú gengur yfir lýk­ur, en einn dag­inn ger­ist það og þegar vís­inda­menn­irnir og heil­brigð­is­starfs­menn­irnir hafa lokið sínu starfi við að bjarga lífi og lim­um, þurfum við hin að takast á við upp­bygg­ing­ar­starfið sem við tekur í efna­hags­líf­inu og sam­fé­lag­inu öllu.

Þessi pist­ill er til­raun til að koma í orð nokkrum atriðum sem ég tel að við ættum að hafa að leið­ar­ljósi við það starf.

Ef velja ætti eitt orð til að lýsa því sem gengið hefur á síð­ustu vikur er það orðið „breyt­ing­ar”. Þar til fyrir fáeinum vikum var mikið talað um þær öru breyt­ingar sem hin svo­kall­aða 4. iðn­bylt­ing átti að hafa í för með sér, og þau tæki­færi og ógnir sem í því fælust. Talað var um að hraði þess­arra breyt­inga yrði ólíkur nokkru sem við hefðum áður séð.

Að ein­hverju leyti má segja að nú hafi 4. iðn­bylt­ing­unni hafi verið flýtt:

• Tækni­væð­ing í skólum sem hefði auð­veld­lega tekið 20 ár með hefð­bund­inni stefnu­mörkun hefur orðið á 20 dög­um.
• Breyt­ingar á ferða­venjum sem hörð­ustu lofts­lags­að­gerðir hefðu ekki getað fært í orð að ná fyrir árið 2040 eða 2050 urðu á 2-3 vik­um.
• Breyt­ing á starfs­háttum fyr­ir­tækja og stofn­ana sem hefði verið óhugs­andi með öllu hefur víða verið gerð á einni nóttu.

Þessar breyt­ingar eru allar öfga­kenndar og því fer fjarri að við viljum halda í þær, en þær opna lík­lega augu okkar fyrir því að það voru allskyns milli­vegir fær­ir. Milli­vegir sem við hrein­lega sáum ekki áður.

Þegar breyt­ingar verða svona hratt, höfum við til­hneig­ingu til að halda að að þeim loknum verði ekk­ert eins og áður. Að allt muni breyt­ast – og nú sé tæki­færi til að laga allt og byggja nýja hluti á nýjum grunni.

Við munum það sjálf­sagt mörg í banka­hrun­inu: Þá átti allt að breyt­ast og ekk­ert að verða samt aft­ur. Auð­vitað breytt­ist margt, en í raun var sam­fé­lagið sem smám saman reis upp úr því senni­lega lík­ara því sem fyrir var en nokkurn óraði fyrir á meðan á því stóð.

Íhalds­semi er nefni­lega sterkt afl – og oft ágætt. Hlut­irnir hafa til­hneig­ingu til að leita í sama far­ið, og ef við ætlum að breyta öllu er kröft­unum dreift svo víða að ekk­ert breyt­ist. Allt verður eins á ný. Fæst okkar myndu lík­lega gráta það. Þaðan sem við horfum í dag, er það sam­fé­lag sem við bjuggum við fyrir bara 2-3 mán­uðum ákaf­lega eft­ir­sókn­ar­vert. En það var sann­ar­lega ekki galla­laust.

Ég held að það sé hollt að nálg­ast upp­bygg­ing­ar­verk­efni næstu ára með þetta í huga. Hlut­irnir hafa til­hneig­ingu til að leita í sama far­ið, en við höfum tæki­færi til að horfa á það far, hugsa um það sem betur mátti fara og reyna að stýra hlut­un­um. Þannig getum við ýtt undir æski­legar breyt­ing­ar, en forð­ast end­ur­hvarf til þeirra hluta sem ef til vill voru það síð­ur.

Og hver eru þá brýn­ustu úrlausn­ar­efnin þegar kemur að atvinnu­líf­inu?

Þegar ég þarf að útskýra Ísland og íslenskt efna­hags­líf fyrir fólki erlendis nota ég und­an­tekn­ing­ar­lítið þessa mynd:

Tekju­öfl­unin okkar sam­anstendur af þremur stórum stoðum og svo „ein­hverju öðru”. Síðan ég byrj­aði í „business” fyrir bráðum 25 árum hefur umræðan um þetta alltaf skotið upp koll­inum öðru hverju. Fyrst var það „Fjórða stoð­in” svo „Al­þjóða­geir­inn”, en óháð því hvað það er kallað og hugs­an­legum blæ­brigða­mun á skil­grein­ingum er í raun verið að kalla eftir auk­inni fjöl­breytni og þar með mót­vægi við áföllum í einni eða jafn­vel fleirum af þessum stóru stoð­um.

Með þetta í huga ann­ars veg­ar, og hins vegar þá stað­reynd að við stöndum frammi fyrir stórri áskorun við að milda höggið nú, þurfum við að horfa á það hvernig sem mest af þeim kostn­aði sem fer í björg­un­ar­að­gerð­irnar getur nýst til að fjár­festa í fjöl­breytt­ari fram­tíð. Beina fólk­inu og fjár­magn­inu sem nú leitar að far­vegi í upp­bygg­ingu sem leiðir af sér fjöl­breytt­ara efna­hags­líf sem er þoln­ara fyrir áföll­um.

Og þetta má ekki gera á kostnað núver­andi burð­ar­stoða umfram þær breyt­ingar sem óum­flýj­an­legar eru þar. Þessar burð­ar­stoðir þarf að verja. En það þarf að byggja upp sam­hliða þeim.

Upp með inn­við­ina

Ég ætla að koma ykkur á óvart með því að byrja á að tala um steypu. Fram­kvæmdir í einka­geir­anum munu lík­lega svo gott sem stöðvast í bili, en þá er tæki­færi til að byggja upp inn­viði sem mæta kröfum fram­tíð­ar­inn­ar.

• Ferða­manna­staðir og þjóð­veg­ir: Verum til­búin að taka á móti gest­unum þegar þeir fara að koma aft­ur.
• Umhverf­is- og lofts­lags­mál:
  • Orku­skipt­i: Ef eitt­hvert land á að skara framúr þegar kemur að raf­bíla­væð­ingu er það Ísland. Allur fólks­bíla­flot­inn notar innan við þriðj­ung þeirrar orku sem notuð er í álver­inu í Straums­vík. Í dag er öll sú orka aðkeypt fyrir tugi millj­arða í gjald­eyri á ári hverju. Sú inn­viða­upp­bygg­ing sem þarf hér kallar á mörg störf iðn­að­ar­manna um allt land. Og ekk­ert eitt skref kæmi okkur nær því að standa við skuld­bind­ingar okkar sam­kvæmt Par­ís­ar­sam­komu­lag­inu en einmitt þetta. Af öllu því sem unnt væri að ráð­ast í nú er þetta aug­ljós­asta fær­ið. Þetta hefur hrein­lega ALLT með sér.
  • Almenn­ings­sam­göng­ur: Herðum á upp­bygg­ingu almenn­ings­sam­gangna. Það kallar á störf, léttir á öðrum innviðum og eykur lífs­gæði bæði þeirra sem nota almenn­ings­sam­göng­urnar og hinna sem áfram nota (raf­magns­)bíl­inn.
• Staf­rænt Ísland: Nú er lag. Fólk hefur þurft að læra og kom­ist að því að það er hægt að leysa ótrú­leg­ustu hluti yfir netið og með staf­rænum hætti. Opin­berir aðilar hafa dreg­ist langt aft­urúr í því að veita þannig þjón­ustu. Hrað­ari upp­bygg­ing hér eykur skil­virkni og þjón­ustu­stig hins opin­bera, öllum til hags­bóta.

Samt ekki „tóm steypa”

Stóru geir­arnir okkar þrír eru auð­linda­geir­ar. Mér vit­an­lega eru ekki miklar líkur á því að við finnum nýja auð­lind sem skapar við­líka verð­mæti og þess vegna þurfum við að beina sjónum okkar að hug­vit­inu. Það er líka á því sviði sem verð­mæti geta orðið til úr „engu” öðru en því að veita hug­mynda­ríku og dríf­andi fólki gott kaffi og gott starfs­um­hverfi.

• Ekki gleyma litlu fyr­ir­tækj­un­um: 70% lands­manna vinna hjá litlum fyr­ir­tækjum (færri en 50 starfs­menn) og þar verða ný störf til hraðar en hjá stórum fyr­ir­tækj­um. Litlu fyr­ir­tækin hafa samt ekki sterka rödd og margar þeirra aðgerða sem henta stórum fyr­ir­tækj­um, henta litlum fyr­ir­tækjum síður – hvað þá ein­yrkj­um.
• Gefum fyr­ir­tækjum sem eru komin af stað „tíma­vél”: Þau fyr­ir­tæki sem eru – og hafa verið – í upp­bygg­ingu miðað við þann raun­veru­leika sem þangað til nýlega var, munu eiga erfitt á næstu miss­er­um. Margir mark­aðir eru í algeru frosti og fjár­mögn­un­ar­leiðum hefur snar­lega fækkað og orðið erf­ið­ari. Hættan er að þessi fyr­ir­tæki falli um koll núna og verði ekki á staðnum til að grípa tæki­færin þegar allt lifnar við á ný. Hvata­sjóð­ur­inn Kría er mik­il­vægur þáttur hér og hann þarf að kom­ast af stað strax og jafn­vel stækka. En það þarf lík­lega líka að skoða aðrar leið­ir, eins og víkj­andi lán til fyr­ir­tækja sem lenda í þess­ari bið­stöðu. Hið hefð­bundna banka­kerfi sinnir ekki þessum fyr­ir­tækjum og mun ekki geta gert það á sínum for­sendum í þessu umhverfi held­ur.
• Hjálpum nýjum að kom­ast af stað: Þau sprota­fyr­ir­tæki sem hafa verið að ná árangri á und­an­förnum árum fóru nær öll af stað í síð­ustu kreppu. Ég þekki það ágæt­lega sjálf­ur, stofn­aði fyr­ir­tæki 2008 og seldi það 2014. Sú sala mæld­ist alveg á hag­vís­um. Og aðrir sem þá fóru af stað hafa náð miklu lengra. Nú er los á góðu fólki, gefum því tæki­færi til að láta hug­myndir sínar verða að veru­leika. Hér liggur beint við að stór­efla Tækni­þró­un­ar­sjóð (og þar er hreyf­ing nú þegar), og stuðla að þekk­ing­ar­miðlun milli þeirra aðila sem eru að fara af stað og hinna sem hafa reynsl­una með mark­vissum sprota­hröðlum eða álíka verk­efn­um.

Opið og sterkt sam­fé­lag

Að lokum megum við ekki gleyma því að Ísland þarf alþjóð­legt sam­starf og við­skipti eins og mara­þon­hlaup­ari þarf súr­efni.

Sú lexía sem við megum allra síst draga af þessu ástandi er að nú skuli hver hugsa um sig, loka landa­mærum og draga sig inn í skel­ina. Þvert á móti þurfum við að efla alþjóð­legt sam­starf og sam­skipti, draga hingað alþjóð­lega þekk­ingu og fjár­magn og þora að vera þjóð á meðal þjóða.

Þetta er ekki bara mik­il­væg brýn­ing vegna þess að aðgangur að alþjóða­mörk­uðum er nauð­syn­legur bæði stóru greinum dags­ins í dag og nýju greinum fram­tíð­ar­inn­ar, heldur liggur kannski hérna eitt stærsta tæki­færið í þessu öllu sam­an.

Krísan sem nú gengur yfir heims­byggð­ina er að sýna svo ekki verður um villst hversu mik­ils virði það er að búa í sam­fé­lögum með öfl­uga inn­viði, örygg­is­net og sam­fé­lags­gerð. Það er sann­ar­lega of snemmt að hrósa sigri, en ef svo fer fram sem horfir er Ísland að fara nokkuð vel útúr þessum far­aldri heilsu­fars­lega séð og í sterkri stöðu til að takast á við það sem á eftir kemur efna­hags­lega.

Sam­fé­lög sem sýna þann styrk munu verða eft­ir­sókn­ar­verð sam­fé­lög. Sam­fé­lögin þar sem brest­irnir koma í ljós síð­ur. Þegar upp úr þessum átökum er staðið munu margt dríf­andi fólk horfa til þess hvort hags­munum þeirra og öryggi sé kannski betur borgið á öðrum stað í heim­in­um. Ef vel tekst til hjá okkur munu sum þeirra horfa til Íslands. Við eigum að taka vel á móti þeim öll­um, en sér­stak­lega ekki leggja stein í götu þeirra sem geta hjálpað til við upp­bygg­ing­una. Við þurfum ekki að mennta öll þau sem eiga að standa undir atvinnu­lífi fram­tíð­ar­innar – við getum boðið þau vel­komin að flytja hing­að. Ég trúi því að þarna verði stórt sókn­ar­færi á næstu árum.

Ég held með öðrum orðum að Ísland verði aftur eft­ir­sókn­ar­verður áfanga­stað­ur. En ekki bara fyrir ferða­menn­ina – sem munu koma aftur – heldur líka fyrir fólk sem er að leita að betra og örugg­ara sam­fé­lagi til að búa og starfa í.

Lok­aðra Ísland er ávísun á meiri fábreytni og færri tæki­færi, en opið á fjöl­breytni, aukna við­spyrnu við áföllum og fleiri tæki­færi.

Höf­undur er fram­­kvæmda­­stjóri GRID og stjórn­­­ar­­for­­maður Kjarn­ans.