Í rit­stjórn­ar­grein Við­skipta­blaðs­ins (Óðni) í þess­ari viku er gerð að umtals­efni aðkoma Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins að skipan og störfum kunn­áttu­manns sem starfar sam­kvæmt sátt N1/­Festi við Sam­keppn­is­eft­ir­litið vegna sam­runa fyr­ir­tækj­anna á árinu 2018. Í grein­inni er vísað til umfjöll­unar í Mark­aði Frétta­blaðs­ins um málið dag­ana 25. mars og 1. apríl síð­ast­lið­inn.

Rit­stjórn­ar­greinin ber tit­il­inn „Hjörtun í Namibíu og Borg­ar­túni“. Þar er kostn­aður af störfum kunn­áttu­manns gerður að umtals­efni og jafn­framt látið í veðri vaka að Lúð­vík Berg­vins­son lög­maður hafi fengið verk­efnið sakir vin­skapar síns við aðstoð­ar­for­stjóra Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins. Þannig hafi lög­mað­ur­inn verið val­inn til verks­ins umfram aðra tvo hæfa nafn­greinda menn sem for­stjóri N1/­Festi hefði til­nefn­t. 

Er þetta lagt að jöfnu við mál sem Kveikur fjall­aði um síð­asta haust um ætl­aðar mútu­greiðslur til emb­ætt­is­manna í Namib­íu. Lýkur grein­inni á hug­leið­ingum um fégræðgi og spill­ingu auk þess sem birt er erindi úr Pass­íu­sálmum Hall­gríms Pét­urs­son­ar, þar sem hann orti eft­ir­minni­lega um ágirnd fjár­plógs­manna.

Ástæða er til að hvetja alla áhuga­menn um íslenskt atvinnu­líf og íslenska stjórn­sýslu til þess að lesa rit­stjórn­ar­grein­ina. Hún er óvenju skýrt dæmi um þá heift­úð­ugu orð­ræðu sem stofn­anir sem gæta hags­muna almenn­ings þurfa stundum að búa við af hendi þeirra sem gefa sig út fyrir að vera að berj­ast fyrir hags­munum íslenskra atvinnu­fyr­ir­tækja.

Nú er Sam­keppn­is­eft­ir­litið að sjálf­sögðu ekki hafið yfir gagn­rýni. Eðli­legt er því að spurt sé hvort eitt­hvað geti verið til í þeim alvar­legu ásök­unum og/eða dylgjum sem í þess­ari umfjöllun fel­ast. Í þágu upp­lýstrar umræðu er mér bæði ljúft og skylt að upp­lýsa um aðkomu Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins að skipan og störfum kunn­áttu­manns í þessu til­viki. Í því skyni er sjálf­sagt að rekja eft­ir­far­andi:

1. Af hverju kunn­áttu­mað­ur?

Þegar N1 varð ljóst síðla vetrar 2018 að kaup þess á Festi yrðu ekki sam­þykkt vegna alvar­legra sam­keppn­is­hind­r­ana freist­aði fyr­ir­tækið þess að leggja til skil­yrði fyrir sam­run­anum sem ryðja myndu sam­keppn­is­hindr­unum úr vegi. Þannig lagði fyr­ir­tækið m.a. til sölu á til­teknum rekstri og tölu­verðar breyt­ingar á fyr­ir­komu­lagi heild­sölu á elds­neyti. Þá skuld­batt fyr­ir­tækið sig til þess að til­nefna sér­stakan eft­ir­lits­að­ila (kunn­áttu­mann) til að fylgja skil­yrð­unum eft­ir. Að afloknum við­ræðum um þessi skil­yrði gerðu N1 og Sam­keppn­is­eft­ir­litið sátt sem lá til grund­vallar sam­þykki fyrir sam­run­an­um.

Starf kunn­áttu­manns er þekkt í alþjóð­legum sam­keppn­is­rétti (á ensku nefnt Tru­stee). Hann er alla jafna til­nefndur af hlut­að­eig­andi fyr­ir­tæki og starf­semi hans er hluti af innra skipu­lagi fyr­ir­tæk­is­ins. Líkja má þessu við það þegar fyr­ir­tæki fær utan­að­kom­andi aðila til að sinna innri end­ur­skoð­un. Kunn­áttu­maður er því ekki hluti af starfi Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins, heldur við­kom­andi fyr­ir­tæk­is.

2. Valdi Sam­keppn­is­eft­ir­litið kunn­áttu­mann­inn?

Nei, N1/­Festi valdi kunn­áttu­mann­inn. For­stjóri N1/­Festi til­nefndi þrjá ein­stak­linga sem hann taldi hæfa til starfs­ins og var til­bú­inn að ganga til samn­inga við um að gegna starf­inu. Þetta kom skýrt fram í frétt sem birt­ist í lok ágúst 2018 á Nas­daq Iceland – Kaup­höll.

Það er hins vegar hlut­verk Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins að skipa kunn­áttu­mann­inn form­lega, sbr. 30. gr. sátt­ar­innar (sbr. bls. 361 í ákvörðun nr. 8/2019). Verk­efni Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins er nánar til­tekið að kanna hvort kunn­áttu­mað­ur­inn sé óháður gagn­vart félag­inu og þeim verk­efnum sem hann á að sinna og hvort hann búi yfir þekk­ingu og reynslu sem nýt­ist í umrædd verk­efni. Á þeim grunni getur Sam­keppn­is­eft­ir­litið hafnað til­nefn­ingu og þarf N1/­Festi þá að til­nefna nýj­an. Til þess að kom­ast hjá töfum í ferl­inu varð það úr að for­stjór­inn til­nefndi þrjá í einu sem hann taldi hæfa.

3. Af hverju skip­aði Sam­keppn­is­eft­ir­litið ekki annan hinna tveggja sem til­nefndir voru?

For­stjóri N1/­Festi til­nefndi þrjá mögu­lega kunn­áttu­menn, eins og áður seg­ir. Í grein Við­skipta­blaðs­ins kemur fram að þessir ein­stak­lingar hafi verið Eyjólfur Árni Rafns­son, fyrrum for­stjóri Mann­vits og for­maður Sam­taka atvinnu­lífs­ins, Ólafur Þór Jóhann­es­son end­ur­skoð­andi, og umræddur Lúð­vík Berg­vins­son, lög­mað­ur. Allt eru þetta mætir menn með víð­tæka reynslu á ýmsum svið­um.

Sam­keppn­is­eft­ir­litið tók allar þrjár til­nefn­ing­arnar til nán­ari skoð­unar og kall­aði Ólaf Þór og Lúð­vík til við­tals. Eyjólfur Árni var ekki kall­aður til við­tals, enda sinnti N1 ekki beiðni eft­ir­lits­ins um að koma á fram­færi upp­lýs­ingum um starfs­feril hans. Þá blasti við að Eyjólfur Árni var og er for­maður stjórnar Eikar fast­eigna­fé­lags­ins hf. Hlut­verk kunn­áttu­manns hjá N1/­Festi er m.a. að fylgja eftir skil­yrðum um sölu rekstrar á dag­vöru og elds­neyt­is­mark­aði og lá fyrir að Eik gæti haft hags­muni af þeim ráð­stöf­un­um. Þá var Eyjólfur Árni for­maður Sam­taka atvinnu­lífs­ins og fór því með hags­muna­gæslu á þeim vett­vangi sem hefði getað skar­ast við verk­efni hans sem kunn­áttu­manns.

Ólafur Þór Jóhann­es­son var á þessum tíma nýhættur sem fram­kvæmda­stjóri fjár­mála­sviðs Basko og stað­geng­ill for­stjóra fyr­ir­tæk­is­ins.  Átti hann enn­fremur hlut í félag­inu. Basko rak á þessum tíma versl­anir Iceland og 10-11. Við blasti að Basko gat haft tals­verða hags­muni af því hvernig sölu­skil­yrði í sátt N1 og Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins yrðu fram­kvæmd. Því kom Ólafur ekki til álita sem kunn­áttu­mað­ur. Hins vegar bjó hann yfir reynslu sem Sam­keppn­is­eft­ir­litið sá fyrir sér að gæti nýst í afmörk­uðum verk­efnum kunn­áttu­manns og kom þeim skila­boðum á fram­færi að til greina kæmi að kunn­áttu­maður leit­aði til Ólafs á þessum for­send­um. Þá má bæta því við að hann tók við starfi fram­kvæmda­stjóra fjár­mála­sviðs Skelj­ungs á árinu 2019, en félagið er keppi­nautur Fest­is.

Við athugun á hæfi Lúð­víks komu ekki í ljós nein tengsl við dag­vöru- eða elds­neyt­is­markað sem gáfu til­efni til að ætla hann ætti erfitt með að sinna starf­inu, líkt og raunin var um hina tvo. Þá lá fyrir að Lúð­vík hafði þekk­ingu og reynslu á elds­neyt­is­mark­aðn­um, þar sem hann hafði m.a. komið að fram­kvæmd útboðs vegna elds­neytis­kaupa  sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja. Sam­keppn­is­eft­ir­litið hafði því ekki ástæðu eða for­sendur til að gera athuga­semdir við til­nefn­ingu for­stjóra N1/­Festi á honum og stað­festi til­nefn­ing­una.

Af fram­an­greindu er ljóst að val á Lúð­vík var á for­ræði og á ábyrgð for­stjóra N1/­Festi og voru stjórn­endur eða starfs­menn Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins því ekki í aðstöðu til þess að tryggja mögu­legum kunn­ingjum sínum eða vinum fjár­hags­legan ávinn­ing í tengslum við skipun kunn­áttu­manns, líkt og höf­undar rit­stjórn­ar­greinar Við­skipta­blaðs­ins eða umfjöll­unar Frétta­blaðs­ins láta í veðri vaka.

4. Hver ber kostnað og sinnir kostn­að­arað­haldi vegna kunn­áttu­manns?

Eins og áður sagði er litið svo á að starf kunn­áttu­manns/­eft­ir­lits­að­ila sé hluti af innra skipu­lagi við­kom­andi fyr­ir­tæk­is. Af því leiðir af fyr­ir­tækið ber ábyrgð á því að semja um greiðslur vegna starfs­ins. Það ræðst af eðli sátta hvað verk­efni kunn­áttu­manns/­eft­ir­lits­að­ila eru umfangs­mik­il. Í 30. gr. sátt­ar­innar við N1/­Festi (bls. 361 í ákvörðun nr. 8/2019) er verk­efnum kunn­áttu­manns lýst og er ljóst að þau eru tals­vert víð­tæk.

Sam­keppn­is­eft­ir­litið hefur beint því til fyr­ir­tækja sem hafa skuld­bundið sig til að lúta eft­ir­liti af þessu tagi að gera form­lega verk­samn­inga og e.a. áætl­an­ir. Ekki er óeðli­legt að kunn­áttu­maður útskýri fyrir fyr­ir­tæk­inu veru­leg frá­vik frá verk­á­ætl­un, auk þess sem að eðli­legt er að fyr­ir­tækið kalli eftir tíma­skýrslum og sinni öðru eft­ir­liti með þessum kostn­aði sem lið í hefð­bundnu innra eft­ir­liti eða innri end­ur­skoðun við­kom­andi fyr­ir­tæk­is. Nán­ari leið­bein­ingum um þetta hefur verið beint til hlut­að­eig­andi fyr­ir­tækja, þar á meðal N1/­Festi.

Líkt og í til­viki ann­arrar aðkeyptrar þjón­ustu er því ekk­ert því til fyr­ir­stöðu að fyr­ir­tæki sinni virku kostn­að­arað­haldi, án þess að þrengt sé að sjálf­stæði kunn­áttu­manns­ins eða komið í veg fyrir að hann ráð­ist í nauð­syn­legar rann­sókn­ir. Eins og áður segir má líkja þessu við aðkeypta vinnu við innri end­ur­skoðun fyr­ir­tæk­is.

Sam­keppn­is­eft­ir­litið hefur því ekki milli­göngu um gjald­töku kunn­áttu­manns. Komi upp vafa­mál við túlkun sáttar geta kunn­áttu­maður eða við­kom­andi fyr­ir­tæki hins vegar leitað til eft­ir­lits­ins. Eins getur eft­ir­litið gripið inn í ef það telur að ákvæði sáttar séu brotin eða gengið gegn mark­miði þeirra. Séu við­kom­andi fyr­ir­tæki ósátt við nið­ur­stöður eft­ir­lits­ins að þessu leyti er hægt að bera þær undir áfrýj­un­ar­nefnd sam­keppn­is­mála, sbr. t.d. nýlegan úrskurð í máli nr. 5/2019, Festi gegn Sam­keppn­is­eft­ir­lit­inu.

Af fram­an­greindu leiðir að kunn­áttu­menn/­eft­ir­lits­að­ilar geta ekki óáreittir stundað sjálftöku í störfum sín­um, eins og dylgjað er um í umfjöllun Við­skipta­blaðs­ins og Frétta­blaðs­ins um þessi mál.

5. Hefur N1/­Festi gert athuga­semdir vegna gjald­töku kunn­áttu­manns?

Ljóst er því að fyr­ir­tæki sem hefur skuld­bundið sig til að lúta eft­ir­liti kunn­áttu­manns/­eft­ir­lits­að­ila getur gripið til ýmissa úrræða ef gjald­taka er ósam­rým­an­leg umfangi starfs­ins. Þannig getur fyr­ir­tækið t.d. gert athuga­semdir við við­kom­andi kunn­áttu­mann/­eft­ir­lits­að­ila eða gert fyr­ir­vara við greiðsl­ur.

Í til­efni af þess­ari umfjöllun óskaði Sam­keppn­is­eft­ir­litið eftir upp­lýs­ingum um hvort Festi hefði gert athuga­semdir við gjald­töku Lúð­víks Berg­vins­sonar sem kunn­áttu­manns. Stað­fest hefur verið að Festi hefur ekki gert neinar athuga­semdir við kunn­áttu­mann vegna greiðslna til hans.

Þá hefur N1/­Festi ekki heldur óskað eftir því að Sam­keppn­is­eft­ir­litið grípi inn í vegna gjald­tök­unn­ar.

Hvað gengur mönnum þá til?

Það er því eng­inn fótur fyrir þeim alvar­legu dylgjum og ásök­unum í garð Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins og starfs­manna þess sem fram hafa komið í umfjöllun Við­skipta­blaðs­ins og Frétta­blaðs­ins um þessi mál­efni. Athygl­is­vert er í því sam­bandi að hvorki Frétta­blaðið né Við­skipta­blaðið ósk­uðu skýr­inga eða við­bragða frá Sam­keppn­is­eft­ir­lit­inu í tengslum við umfjöllun sína. Þá er einnig umhugs­un­ar­vert að Frétta­blaðið hafn­aði beiðni um leið­rétt­ingu á því sem rangt var farið með í umfjöllun blaðs­ins.

Eftir stendur því spurn­ingin um það hvað mönnum gengur til með svona mál­flutn­ingi. Nær­tækt er að álykta að umfjöll­un­inni sé ætlað að veikja eft­ir­litið og draga úr trú­verð­ug­leika þess. Jafn­framt má lesa út úr umfjöllun Við­skipta­blaðs­ins óþol í garð þess að fyr­ir­tækjum séu sett mörk og þeim fylgt eft­ir.

Sem betur fer end­ur­spegla þessi við­horf ekki almennt við­horf stjórn­enda íslenskra fyr­ir­tækja. Þvert á móti er það reynsla Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins að flestir stjórn­endur fyr­ir­tækja skynji mik­il­vægi eft­ir­lits, virði settar reglur og vilji eiga í greiðum og góðum sam­skiptum við eft­ir­lits­stofn­an­ir.

Þess vegna má full­yrða að þessi mál­flutn­ingur er hvorki til hags­bóta fyrir né þókn­an­legur þorra íslenskra fyr­ir­tækja, sem vilja ekki bara virða lög og reglur heldur eiga, líkt og neyt­end­ur, heimt­ingu á því að virk sam­keppni ríki á mörk­uð­um. Mörk­uðum sem oft eru erf­iðir og óað­gengi­legir í litlu hag­kerfi eins og okk­ar. 

Þetta er ekki síst aðkallandi nú um stundir þar sem smærri fyr­ir­tæki, sem oft koma inn á mark­aði með ferska vinda nýsköp­un­ar, eiga á hættu að hverfa af mark­aði vegna efna­hags­þreng­inga af völdum COVID-19.

Hags­muna­gæslan sem birt­ist í umfjöllun Við­skipta­blaðs­ins og Frétta­blaðs­ins um þessi mál er því komin á villi­göt­ur.

Höf­undur er for­stjóri Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins.