Það hefur tæp­ast farið fram hjá nokkrum manni að umhverf­is­ráð­herra hefur staðið sig ákaf­lega vel við að frið­lýsa nátt­úruperlur víða um land. Nú síð­ast frið­lýsti hann eina af þeim allra dýr­mætustu, Geysi í Hauka­dal, og fleiri eru í und­ir­bún­ingi. Á hinn bóg­inn hafa skrefin í bar­átt­unni við lofts­lagsógn­ina verið smá og vand­ræðin hrann­ast upp. Þrátt fyrir að rík­is­stjórnin hafi lýst yfir mun meiri metn­aði í lofts­lags­málum en áður hefur þekkst hefur enn lítið áunn­ist. Á því er nokkrar skýr­ing­ar.

Brot á skuld­bind­ingum

Í fyrsta lagi fékk ráð­herra í arf brot á skuld­bind­ingum Íslands um sam­drátt í losun á 2.  skuld­bind­ing­ar­tíma­bili Kyoto-­bók­un­ar­innar 2013–2020. Yfir­drátt­ur­inn, umfram leyfða losun að frá­tal­inni bind­ingu kolefnis með skóg­rækt og land­græðslu, er fjórar millj­ónir tonna af koltví­sýr­ingsí­gildum eða 500.000 tonn á hverju ári tíma­bils­ins. 

Í ljósi þess að mark­aðs­verð fyrir los­un­ar­heim­ildir er um 25 evrur á tonnið kann þessi slóða­skapur að kosta rík­is­sjóð marga millj­arða. Jafn ótrú­legt sem það er virð­ist hefur enn ekki verið lagt mat á þennan kostnað – að  minnsta kosti ekki opin­ber­lega –  nú þegar eitt til hálft annað ár er eftir af kjör­tíma­bil­inu.

Stjórn­sýsla í henglum

Í öðru lagi hefur komið í ljós að stjórn­sýsla lofts­lags­mála hér á landi er í mol­um. Reyndar lá það fyrir í upp­hafi kjör­tíma­bils­ins. Þó hefur rík­is­stjórn Katrínar Jak­obs­dóttur enn ekki náð tökum á þessum stjórn­sýslu­vanda. Ekki er langur tími til stefnu því að skuld­bind­ing­ar­tíma­bil Par­ís­ar­samn­ings­ins hefst um næstu ára­mót, 1. jan­úar 2021 og sam­dráttur í losun skal vera línu­legur út tíma­bilið til árs­ins 2030. Staðan verður metin á hverju ári og aðilum gert að kaupa lofts­lags­hlut­deild ef upp á vant­ar. 

Með öðrum orð­um, rík­is­stjórnin getur ekki beðið með aðgerðir eins og gert var árin 2013, 2014, 2015, 2016 og 2017.

Sof­andi á verð­inum

Enn­frem­ur, í stefnu­yf­ir­lýs­ingu rík­is­stjórn­ar­flokk­anna seg­ir: „Rík­is­stjórnin stefnir að því að allar stærri áætl­anir rík­is­ins verði metnar út frá lofts­lags­mark­mið­u­m.” Við þetta fyr­ir­heit er ekki staðið í til­lögu að sam­göngu­á­ætlun fyrir árin 2020 – 2024 og nú er til umræðu á Alþingi. Aðeins einu sinni er minnst á orku­skipti í áætl­un­inni- sem er þó annað af tveimur helstu áherslu­at­riðum aðgerða­á­ætl­unar rík­is­stjórn­ar­innar í lofts­lags­mál­um. Full­trúar VG í nefnd­inni hafa dottað á verð­in­um. 

Vís­indin gerð mark­laus

Í þriðja lagi er ljóst að losun frá landi vegna ofbeitar sauð­fjár er langt umfram sjálf­bærni. Í vik­unni var kynnt ný skýrsla sem sýndi að 25 þús­und fer­kíló­metrar lands eru illa farnir og að enn er sauðfé beitt á þetta illa farna land. Hið sorg­lega er að þessar stað­reyndir lágu fyrir þegar árið 1998 þegar dr. Ólafur Arn­alds fékk umhverf­is­verð­laun Norð­ur­landa­ráðs fyrir „ein­staka miðlun á þekk­ingu um jarð­vegs­rof á Íslandi og mik­il­vægi þess að varð­veita rækt­ar­land á Norð­ur­löndum og heim­inum öll­u­m“.

Niðurstöður Ólafs og þess rann­sókn­arteymis sem hann stýrði fyrir nær ald­ar­fjórð­ungi virð­ast engu hafa engu breytt. Vissu­lega er komin ný skýrsla og ný korta­vefsjá, sem er mikið þarfa­þing, en frétt gær­dags­ins bar með sér að bændur hefðu ásamt land­bún­að­ar­fyr­ir­tækj­unum fengið enn einn frest­inn til að taka ábyrgð á að land­bún­aður sé rek­inn með ábyrgum hætti. Af hverju eru him­in­háir styrkir til land­bún­aðar ekki skil­yrtir því að kröfum um lofts­lagsvæna fram­leiðslu sé full­nægt?

Því miður hafa stjórn­völd skautað fram hjá og jafn­vel afneitað vís­inda­legum rann­sóknum sem sýna, svo ekki verður um vill­st, að land­nýt­ing­ar­þáttur gæða­stýr­ingar í sauð­fjár­rækt er mark­laus og þarfn­ast taf­ar­lausrar og gagn­gerrar end­ur­skoð­un­ar. 

Umhverf­is­ráð­herra og vara­for­maður VG á mjög erfitt um vik. Ef hann beitir sér fyrir stöðvun sauð­fjár­beitar á illa förnu landi á hann og flokkur hans á hættu for­dæm­ingu sam­taka bænda og stjórn­mála­flokka sem sjá sér hag í að styðja áfram­hald­andi ofbeit. Afleitt og ólýð­ræð­is­legt kosn­inga­kerfi sem rík­is­stjórnin þrá­ast við að lag­færa gerir málið enn erf­ið­ara úrlausn­ar.

Þekk­ing­ar­skortur

Í fjórða lagi fékk umhverf­is­ráð­herra í arf umtals­verðan þekk­ing­ar­skort um nýt­ingu lands­ins, kolefn­is­bú­skap þess, áhrif fram­ræslu á losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda og um það hverju end­ur­heimt land­gæða getur skil­að, svo sem með vist­heimt eða ræktun skóga. Þessi staða er sér­lega baga­leg í ljósi fyr­ir­heita rík­is­stjórn­ar­innar um að Ísland verði kolefn­is­hlut­laust árið 2040. Að kippa þessu í lið­inn er ódýrt en þekk­ingin ógnar ákveðnum hags­mun­um.

Að snúa vörn í sókn

Bráð­lega verður kynnt ný og end­ur­skoðuð aðgerða­á­ætlun stjórn­valda í lofts­lags­mál­um. Mikið skorti á að sú skýrsla sem kynnt var í sept­em­ber 2018 gæti kall­ast aðgerða­á­ætl­un. Til þess skorti tíma­sett og magn­bundin mark­mið um sam­drátt í los­un. Von­andi verður bætt úr því og mark­mið stjórn­valda um 29% sam­drátt í losun fyrir 2030 hert með nýjum samn­ingi við ESB. Hafa ber í huga að upp­haf­legt mark­mið hinna Norð­ur­landa­ríkj­anna er 39–40% sam­dráttur en Nor­egur stefnir nú að 45% sam­drætti fyrir 2030. Ísland getur því gert bet­ur!

1,5 gráður á Celsius

Á alþjóða­vett­vangi hefur umhverf­is­ráð­herra fyrir Íslands hönd ein­dregið stutt þá afstöðu fjöl­margra ríkja, borga og fyr­ir­tækja, að hlýnun Jarðar verði að tak­marka við 1,5 °C miðað við upp­haf iðn­bylt­ingar (um 1850). Evr­ópu­þingið hefur sam­þykkt ályktun um að draga beri úr losun um 55% fyrir 2030 og mörg aðild­ar­ríki Evr­ópu­sam­bands­ins hafa lýst yfir stuðn­ingi við það mark­mið. Þar eð Ísland á aðild að lofts­lags­stefnu ESB fæli slík stefna í sér að Ísland drægi úr losun tölu­vert umfram þau 40% sem umhverf­is­ráð­herra hefur sagt að sé stefna rík­is­stjórn­ar­inn­ar. Þessi meg­in­for­senda aðgerða verður að koma fram í aðgerða­á­ætl­un­inni. Hvað vill Ísland eig­in­lega?

Mark­mið um að tak­marka hlýnun við 1,5 gráðu fékk miklar und­ir­tektir á ráð­stefn­unni í París 2015 og haustið 2018 kynnti milli­ríkja­nefnd Sam­ein­uðu þjóð­anna skýrslu sem sýndi fram á að ef hlýnun eykst um allt að 2 °C myndi það kosta miklu fleiri manns­líf og valda óbæt­an­legu tjóni á vist­kerfum Jarðar en ef hlýnun tak­markast við 1,5 °C. Fyrir Íslend­inga felst mun­ur­inn að ef hlýnun Jarðar verður umfram 1,5 gráður verður nán­ast von­laust að stöðva og snúa við súrnun sjáv­ar. Mér er til efs að þessi meg­in­for­senda og ein­dregin stuðn­ingur Íslands við hana hafi verið kynnt á Alþingi.

Svartol­íu­bann

Einn af björt­ustu punkt­unum í gild­andi aðgerða­á­ætlun var 17. mark­miðið – um að minnka „svartol­íu­notkun við strendur Íslands með breyt­ingum á lögum og/eða reglu­gerðum með það að mark­miði að fasa notkun svartolíu end­an­lega út. Slíkt er í sam­ræmi við ákvæði í stjórn­ar­sátt­mála rík­is­stjórn­ar­flokk­anna um að stefna að því að banna notkun svartolíu í efna­hags­lög­sögu Íslands.“

Þrátt fyrir reglu­gerð­ar­breyt­ingu er enn langt í land að þetta mark­mið náist. 

Svart­olía veldur mik­illi losun á sóti sem hefur skamm­líf gróð­ur­húsa­á­hrif. Sót dekkir yfir­borð íss og jökla á norð­ur­slóðum og herðir þannig umtals­vert á bráðn­un. 

Þess ber fyrst að geta að Alþjóða-­sigl­inga­mála­stofn­unin hefur þegar bannað bruna og flutn­inga á svartolíu sunnan 66. breidd­argráðu. Sams konar bann norðan heim­skauts­baugs er enn ófrá­geng­ið. 

Alþjóða­sam­fé­lagið – þ.m.t. Norð­ur­skauts­ráðið og Norð­ur­landa­ráð – hefur brugð­ist við og hvatt til skjótra aðgerða gegn skamm­lífum gróð­ur­húsa­loft­teg­und­um. Íslend­ingar geta nýtt núver­andi for­mennsku sína á vett­vangi Norð­ur­skauts­ráðs­ins, í Norð­ur­landa­ráði og á vett­vangi Alþjóða-­sigl­inga­mála­stofn­un­ar­innar (IMO) í sam­vinnu við önnur aðild­ar­ríki Norð­ur­skauts­ráðs­ins. Brýnt er að í hinni nýju og end­ur­skoð­uðu aðgerða­á­ætlun stjórn­valda verði gerð skýr grein fyrir mark­miðum Íslands um útfösun svartolíu og hvernig Ísland hyggst beita sér á alþjóða­vett­vangi til að ná settu mark­miði frá árinu 2018.

Höf­undur er for­maður Nátt­úru­vernd­ar­sam­taka Íslands.