Leirat­aður HUH-­maður opnar faðm­inn

Nýlendu­stefna og síð­ný­lendu­stefna er efni sem er strax krufið í félags­fræði fyrir fram­halds­skóla. Í kennslu­bók­inni Ríkar þjóðir og snauðar, eftir Hannes Í. Ólafs­son, segir að út frá sjón­ar­miði sumra fræði­manna þá skorti; þriðja heim­inn tækni­þekk­ingu til þess að íbúar geti nýtt eigin auð­lindir á sam­keppn­is­færan hátt (bls. 112). Rót­gró­in, en gam­al­dags hug­mynd undir áhrifum tækni­hyggju, er að þjóðir þró­ist frá nátt­úru­menn­ingu til tækni­menn­ingar (bls. 61). Þróun og hag­vöxtur eru lyk­il­hug­tök í þessu mód­eli, þau eru nauð­syn­leg svo að nátt­úru­sam­fé­lög geti orðið þróuð í FRAM­TÍЭINNI. Höf­und­ur­inn rök­styður hvers vegna bæði nátt­úru­menn­ingu og tækni­menn­ingu fylgja kostir og gall­ar, og hvers vegna ekki er hægt að segja að ein teg­und fólks sé annarri fremri.

Það ríkj­andi sjón­ar­mið að við Íslend­ingar til­heyrum þró­un­ar­löndum getur orðið full sam­gróið manni. Þess vegna er hressandi að upp­lifa að til manns er talað sem nátt­úru­manns. Stundum ger­ist það í bók­menntum að fólk frá gömlum nýlendum er fram­reitt sem frum­stætt, villt, exó­tískt. Það hendir jafn­vel höf­unda frá slíkum löndum að klæða landa sína þess­háttar mitt­is­skýl­um. Kannski er eðli­leg fram­vinda bók­mennta­sög­unnar að höf­und­arnir sjálfir, sem héldu ef til vill að þeir væru handan við þennan leik, að þeir stýrðu honum úr öruggu skjóli, hafni í því hlut­verki að til þeirra er talað eins og exó­tískra nátt­úru­manna í fána­lita­leir einum fata. Frummanna sem leggja allt sitt í orðið HUH. Þetta hefur gerst und­an­farið og er ég sjálfur orð­inn mun betri í HUH-inu, en ég var áður en Storytel kok­gleypti For­lagið og ég var beð­inn um að fagna með: HUH! (=ég er stolt­ur!)

FRAM­TÍÐIN

Storyt­elskornið okkar hefst á að fjöl­þjóð­legt fyr­ir­tæki fellur af himni ofan yfir íslenskan bóka­markað og gerir það í nafni FRAM­TÍЭAR­INN­AR! Eins og segir í til­kynn­ingu um atburð­inn þá mun þetta gæfu­spor „færa okk­ur skrefi nær inn í fram­tíð­ina“, og „tryggja for­ystu í sta­f­rænni þróun til fram­tíð­ar.“ Hún, fram­tíð­in, hefði ekki komið án Storyt­el, er strax orðið ljóst. Listi­lega er svo trommað upp í glæsi­legan hápunkt­inn: „Það má því segja að sam­­band Storytel og For­lags­ins sé í raun fjár­­­fest­ing íslenskrar útgáfu í fram­­tíð­inn­i.“ Hér er sko ekki tuldruð almúga­leg vit­leys­an. Þegar rök­styðja á flókna hluti fyrir van­þró­uðum nátt­úru­mönnum þá er best að nota fram­tíð­ina sem trausta for­sendu að byggja á. Við þessu segir maður þá kröft­ug­lega: HUH! (=kærar þakkir!)

TÆKNIN

Eins er þetta fyr­ir­tæki komið alla leið hingað á heims­hjar­ann með sjálfa tækn­ina, og hrein­lega „sta­f­rænu þró­un­ina“, svo maður slái aðeins um sig með hátækni­máli. Vegna þess að staf­ræn útgáfa og hljóð­bók­ar­út­gáfa er skilj­an­lega hátækni­iðn­að­ur, sem við á mitt­is­skýl­unum myndum aldrei henda reiður á sjálf. Um þetta segir hann Jonas minn hjá Storytel þegar hann gleðst yfir að við séum að bæt­ast í „Storyt­el­fjöl­skyld­una“; Hann elsku Júnas segir - og missið ekki af dáleið­andi söngl­and­anum í hreimnum „þekk­ing Storytel á staf­rænni þró­un“, muni gera alls­konar gott! Gaman er að tengj­ast svona töfra­lækni fjöl­skyldu­bönd­um. Manni sem bjargar okk­ur, því við mundum bara slasa okkur ef við reyndum að fóta okkur án til­skil­ins hlífð­ar­bún­aðar á sleipu lykla­borði hins staf­ræna heims. Við þess­ari gjöf Júndasar, (skyldi ég mega kalla hann pabba?) segir maður vit­an­lega hlýr í kinn­um: HUH! (=kærar þakkir!)

REKST­UR­INN

Þetta fyr­ir­tæki er komið í ást­leitnum yfir­töku­er­indum til að tryggja rekst­ur­inn, eða eins og segir í frels­is­yf­ir­lýs­ing­unni;  „Kaupin munu styrkja rekstr­ar­grunn For­lags­ins og tryggja for­ystu í staf­rænni þróun til fram­tíð­ar­.“

Mikið er gott að vita að Storytel er alls ekki komið vegna þess að fjöl­þjóð­leg fyr­ir­tæki stunda vina­legar yfir­tökur útaf hag­ræð­ing­unni sem eft­irá fylgir í nið­ur­skurði á rekstri. Jonas mundi aldrei taka undir það sem segir í ofan­nefndri leik­skrá með þess­ari revíu; það eru yfir­leitt hags­munir auð­hringja að þriðji heim­ur­inn auðg­ist ekki um of því þá verður vinnu­afl þar (rit­höf­und­arn­ir) ekki eins ódýrt (bls. 117). Jonas mundi aldrei halda því fram að mínus þýddi plús og plús mínus, enda hættu­legt að halda and­stæðum pólum í hausnum á sama tíma. Nei, rekst­ur­inn er tryggður (les­ist; rekstur Storyt­el). Heim­ur­inn verður óbreytt­ur, nema reyndar að auð­hringur hag­ræddi ekki eftir yfir­töku. Sem er vissu­lega nýstár­lega frétt­ir, og sýnir bara hvað við erum rosa­lega heppin með auð­hring. Það er frá­bært líka að sjá að við tryggjum staf­ræna þróun til fram­tíðar, dáleið­andi orða­lag sem maður bara hlýtur að elska, en í því og allri kynn­ing­ar­fram­setn­ing­unni felst svo svalandi síð­ný­lendu­hugs­un, að hún er kjörið rit­gerð­ar­efni í félags­fræði fyrir fram­halds­skóla. Lyk­il­hug­tökin um þróun ríkja eru kom­in, þróun sem, eins og við höfum lært, er frá nátt­úru­menn­ingu til tækni­menn­ingar – sam­kvæmt tækni­hyggj­unni – og við erum svo heppin að vera að þró­ast. Auð­hring­ur­inn, sem gleypti For­lagið eins og smá for­rétt áður en hann tók yfir stærstu hljóð­bóka­út­gáf­una á arab­ísku (Kitab Sawt­i), breiðir tækn­ina út um allan heim! Og við verðum í fremstu röð, því í þessu kapp­hlaupi staldrar for­ustu­sauð­ur­inn Jonas við, til að hleypa okkur fyrstum í mark! Vei! Við þessu er ekk­ert annað að segja en: HUH! (=faðm­aðu mig strax!)

ALLIR PEN­ING­ARN­IR 

Stór­fyr­ir­tæki rog­ast hingað með pen­inga­poka í einka­flug­vélum sem eru þandar í botn í nafni þró­un­ar­hjálp­ar­inn­ar. Eða; það lofar að ýta á milli­færslu-takk­ann í fram­tíð­inni. Pen­inga­seðlar munu fjúka milli her­bergja þegar gluggar eru opn­aðir af því að þau munu „nýta stóran hluta kaup­verðs­ins til stofn­fjár sjóðs,“ bara fyrir höf­unda að svamla í. En svo er sá sígildi galdur fram­inn að fyr­ir­tækið sem setti pen­ing inn í fyr­ir­tæk­ið, það á fyr­ir­tæk­ið. Það jafn­vel er fyr­ir­tæk­ið. Það getur breytt öllum reglum þar dag­lega, til gam­ans, og hókus pók­us; pen­ingur sem fór ofan í vinstri vasa kom upp úr hægri vasa. Þetta eru upp­tendr­andi töfrar Jonasar, og ekk­ert annað hægt að gera en að grenja; HUH! (=gerðu þetta aft­ur!)

Þunnur dúddi les við­skipta­f­réttir – fyrri hluti

Væri maður ekki þessi exó­tíski nátt­úru­maður sem maður er, heldur nývakn­aður þunnur dúddi frá iðn­væddu ríki eins og til dæmis Sví­þjóð að bryðja verkja­töflur og blaða í við­skipta­f­rétt­unum á net­inu, þá mundi maður álykta að Storytel málið snérist ekki um neitt annað en rekstr­ar­form og mark­aðs­stöðu fyr­ir­tækja á bóka­mark­aði. Og þá hvarfl­aði jafn­vel að manni að mynttaln­ing­ar­vélin Jonas hefði ekki hug­mynd um hvað orða­lagið staf­ræn þróun þýð­ir. Jafn­vel mundi maður stynja yfir þessu, já, þetta snýst auð­vitað um pen­inga og völd. Og ræk­ist maður síðan í tölv­una, til að sjá afstöðu Sænska rit­höf­unda­sam­bands­ins til Storyt­el, þá sæi maður að það log­aði svo skært að bál­köst­inn má sjá frá Gunn­ars­húsi. Í grein frá rit­höf­unda­sam­bandi upp­runa­lands Storytel sem má finna undir fyr­ir­sögn­inni Där­för är ljudbo­ken en fråga om makt, er við­ur­kennt að tæknin er fín fyrir bók­mennt­irn­ar. Sjálf­sagt sé að fagna henni með glasa­glamri og kampa­víni. En, eins og alveg edrú for­maður rit­höf­unda­sam­bands­ins Sænska leggur áherslu á; Vand­inn er að rit­höf­und­arnir eru valda­lausir gagn­vart nýju við­skipta­mód­eli.

Tækni- og auð­hrings­dansinn 

Að dúd­d­anum flögraði að gam­an­mynda­leik­ar­inn og menn­ing­ar­grein­and­inn Mars­hall McLu­han hafi sagt að tækni geti gert allt nema bæta sér við það sem við þegar erum. Dúdd­inn sæi, eins og sami leik­ari tók fram; að ný tækni brýtur upp alla ferla og raðar brotum saman í nýja röð. Þetta er hægt, vegna þess að þó svo virð­ist oft þegar maður hefur van­ist hlut­unum eins og þeir eru, þá er, eins og David Hume sýndi fram á, ekk­ert orsaka­lög­mál falið í sam­felldri röð sem slíkri. (Mið­ill-á­hrif-­merk­ing, bls. 41)

Þessi áhrif tækni á menn­ingu sjást víða, en sam­skipta­miðlar eru nær­tæk­asta dæm­ið. Þeir stokka upp hvernig mann­leg sam­skipti eru, breyta hvað telst normal. Á tíma­bili er normal að kynn­ast fólki í gegnum aðra, blaða í mynda­albú­mum eftir löng kynni. Síðar er normal að sam­þykkja vina­beiðni ókunn­ugs aðila, og byrja á að skoða mynda­al­bú­ið. Að baki ördæm­inu um hvernig mynda­al­búið er selt, og um það vélað, eru átök fyr­ir­tækja um for­mú­ur.

Það sem auð­valdið getur nýtt sér vegna þess­ara ein­földu lög­mála er að þegar tæknin brýtur upp ferla, sem er ekki slæmt í sjálfu sér, þá má stíga inn og hrifsa til sín vald yfir ein­ingu í ferl­inu, eins og mynda­albú­m­inu. Vald sem lá ann­ar­staðar fyrir upp­brot­ið. Sé upp­brotið fram­kvæmt nægi­lega hratt og oft verður fólk óátt­að. Lít­illar sam­stöðu gætir þá hjá hags­muna­að­ilum enda fólk ósam­mála um hvað það á að standa saman um. Fyrr en varir eru lista­menn farnir að greiða með tón­list sinni til að koma henni á fram­færi hjá streym­isveitum eins og Spoti­fy, svo hlið­stætt dæmi sé tekið við það sem á sér stað í bók­mennta­heim­inum með örum vexti Storytel (sjá; Áhrif streym­isveita á lifn­að­ar­hætti tón­list­ar­manna, skemm­an.is). Elds­neytið sem knýr mask­ínu Storytel áfram, sem skapar yfir­töku­mátt­inn víða um lönd, er pen­ing­arnir sem höf­undar fá ekki lengur fyrir verk sín. Yfir­takan gengur út á að kom­ast með bor­ana í þá olíu­lind. Þess vegna er það kald­hæðn­is­legt fram­halds­uppi­stand þegar ringl­aðir greina­höf­undar sem ann­ars fjand­skap­ast út af auð­hringj­um, bæði falla fyrir ofnot­aðri retó­rík­inni, að auð­hring­ur­inn komi með fram­tíð­ina og tækn­ina, og gera hana að sinni.

Hvaða ráðum skal hlíta?

Málið er að tæknin er eitt, auð­hring­ur­inn ann­að, og þegar tæknin brýtur upp ferl­ana, sem er allt í lagi, þá þarf valdið ekki að fara til risa eins Storytel sem hefur skilið eftir sig sviðna jörð víða um lönd. Valdið getur allt eins farið til aðila sem er hag­stæð­ara fyrir höf­unda að fari með það. Eins og til dæmis ann­ars hljóð­bóka­fyr­ir­tæk­is, eða inn­lendrar bóka­út­gáfu sem keypti hluta af For­lag­inu. Þetta mundi færa okkur það fram­tíð­ar­ríki sem boðað er í frels­is­yf­ir­lýs­ing­unni, en auk þess bæta stöðu höf­unda, frekar en að skerða hana veru­lega.

Það eina sem þessi leið mundi breyta pen­inga­lega væri að 13% maður fengi ekki vel yfir 100 millj­ónir í vasann, summu sem er ágætis hvati fyrir hvern sem er, og virð­ist vera hreyfi­aflið á bak við þessar jarð­hrær­ingar í bók­mennta­heim­in­um. Að ein­hver geti grætt á bóka­út­gáfu er fínt, en fórn­ar­kostn­að­ur­inn er of mik­ill fyrir heild­ina sé eign­ar­hlut­inn leystur út með þessum hætti. Hóf­legri leið, væn­legri fyrir alla, mundi skila aðeins færri millj­ónum til við­kom­andi, enda þá eng­inn alræmdur auð­hringur að þrengja sér upp úr vasa hans með það að marki að taka yfir íslenskan bóka­mark­að.

Djúpi vas­inn sem leið Storytel liggur um hingað til lands er silki­vas­inn sem stjórn Rit­höf­unda­sam­bands Íslands vill sauma fyr­ir. Ástæðan er, eins og kemur fram í yfir­lýs­ingu henn­ar, að hún hef­ur; áhyggjur af enn meira valda­ó­jafn­vægi á bóka­mark­aði ef kaupin ganga í gegn þar sem stærsta bóka­út­gáfa lands­ins og eina streym­isveita hljóð­bóka verði í eigu sama aðila.

Þó að sam­bands­sinn­uðu áróð­ur­meist­ar­arnir með blitz­yf­ir­töku Storytel á Íslenskum bók­mennta­heimi geti skemmt manni með holum og örvænt­inga­fullum sölu­ræðum sem áhuga­vert er að greina í ljósi eft­ir­lendu­fræða með hjálp fram­halds­skóla­fé­lags­fræði, þá er núna skyn­sam­legra að hlusta á varn­að­ar­orð Evr­ópsku rit­höf­unda­sam­tak­ana. Þau segja í nýrri skýrslu (EWC-s­ur­vey); Staf­ræna netút­lána- og hljóð­bóka­á­skriftin hefur auk­ist gríð­ar­lega á kostnað ann­arar útgáfu, bæði í gegnum bóka­söfn og vegna margs­konar lággjalda áskrifta­mód­ela. Það sem leið­irnar báðar eiga sam­eig­in­legt er að laun höf­unda hafa hlut­falls­lega lækk­að, eða horf­ið.

Þunni dúdd­inn og við­skipta­f­rétt­irn­ar, seinni hluti

Pen­ingar og völd, muldr­aði dúdd­inn, og tæki eftir að yfir­taka Storytel væri háð sam­þykki sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins, sem enn hefur ekki verið veitt. Þar sem dúdd­inn byggi yfir meiri tækni­þekk­ingu en við, mundi hann, eftir að hafa hrisst hausinn, gúggla sam­keppn­is­eft­ir­lit­ið, þurrka bar­bekjú­sósu af lykla­borð­inu, og kom­ast að því að það er opið fyrir öllum ábend­ingum almenn­ings um sam­keppn­islaga­brot og um ótt­ann við slík brot í FRAM­TÍЭINNI. Dúdd­inn fyndi net­fangið sam­keppn­i@­sam­keppn­i.is og benti öllum tækni­sén­íum á að senda þeim skoðun sína á mál­inu, tæpitungu­lausa, ásamt yfir­lýs­ingum Rit­höf­unda­sam­bands Íslands og Sví­þjóð­ar, og glás af efni í sama dúr sem auð­velt er að nálg­ast á net­inu. Þetta mundi venju­legur dúddí í þró­uðu ríki, í fyrsta heim­in­um, álykta og gera áður en hann tæki að lesa brand­ar­síð­una til að ná sér niður með efni sem má taka alvar­lega. 

Ég hins­veg­ar, þegar ég mæti björtum mönnum úti í auðn­inni sem hrósa mitt­is­skýl­unni og lit­skrúð­ugum spari­leirnum á skrokkn­um, mönnum sem koma fær­andi hendi með FRAM­TÍЭINA, og ein­falda líf mitt með því að rétta mér sjálfa TÆKN­INA að styðj­ast við, - mönnum sem leyfa mér, þurrum í munn­inum af upp­hefð­ar­hita að súpa á vatni sem bragð­ast sem ELD­UR,  – þá – já, þá fórna ég höndum til him­ins og rym frá iðr­un­um; HUH! (Vin­ur/­bjarg­vættur – leyfðu mér að knúsa þig!)

Höf­undur er rit­höf­und­ur, með meistara­gráðu í menn­ing­ar­fræði og situr í stjórn Rit­höf­unda­sam­bands Íslands.