Árið 1900 voru íbúar Árnes­hrepps 444. 

1918 voru þeir orðnir 523. 

523 var einu sinni póst­númer í Árnes­hreppi, það er ekki lengur til en þá voru þar þrjú póst­núm­er. 

Nú er þar bara eitt, 524. 

Árið 1940 bjuggu 524 í Árnes­hreppi og hafa aldrei verið fleiri, hvorki fyrr né síð­ar.

 Árið 2000 voru íbú­arnir um 80. 

Þar búa nú, allt árið, innan við 20 manns.

Hvernig snýr maður svona þróun við og er það yfir höfuð hægt?

„Þjóð­fé­lag sem á sam­fé­lag á borð við Árnes­hrepp í Stranda­sýslu er auð­ugt. Sveit­ar­fé­lagið hefur algjöra sér­stöðu hér á land­i.“

Þannig eru upp­hafs­orð þings­á­lykt­un­ar­til­lögu sem lögð var á Alþingi tvisvar sinnum á árunum 2001-2003. Þar segir enn frem­ur: „Mestu skiptir að íbú­arnir fái notið stað­ar­kost­anna, sem aug­ljós­lega snúa að sjáv­ar­út­vegi, land­bún­aði og ferða­þjón­ustu, en einnig að efna­hags­legri, félags­legri og menn­ing­ar­legri sér­stöðu sem óum­deil­an­lega er fyrir hendi í Árnes­hreppi.“

Á þessum orðum sést glöggt að vilj­ann til að snúa þess­ari þróun við hefur lík­lega aldrei skort. Kveikjan að þings­á­lykt­un­ar­til­lög­unni er sam­þykkt nor­rænu ráð­herra­nefnd­ar­innar sem gerð var haustið 1996 og snéri að verndun menn­ing­ar­arfs og menn­ing­arminja auk nátt­úru­verndar og meng­un­ar­varna.

Í kjöl­far þeirrar sam­þykktar fór af stað vinna sem leidd var af Land­vernd þar sem unnið var náið með íbúum Árnes­hrepps og leitað leiða til að við­halda byggð í hreppn­um. Því að, eins og segir í fylgi­skjali þings­á­lykt­un­ar­til­lög­unn­ar, „það er aug­ljóst að of seint er að hugsa um varð­veislu menn­ingar á svæð­um, sem þegar eru komin í eyði, horfin menn­ing verður aldrei end­ur­vak­in. Því verður að hefj­ast handa, þar sem mann­líf er ennþá fyrir hend­i“.

Í vinnu Land­verndar og íbúa Árnes­hrepps kom skýrt fram að til að efla byggð þar þyrfti að styrkja grunnatvinnu­vegi svæð­is­ins; land­bún­að, sjáv­ar­út­veg og ferða­þjón­ustu ásamt því að bæta sam­göng­ur. Málið fékk góðan hljóm­grunn og í kjöl­farið kom fyrr­greind þings­á­lykt­un­ar­til­laga sem tók undir alla þessa þætti. Henni var vel tekið á þingi.

Síðan hefur lítið gerst.

Síð­sum­ars 2020 var haldið íbúa­þing í Árnes­hreppi. Nið­ur­staða þess þarf ekki að koma neinum á óvart, hún var nán­ast sam­hljóða nið­ur­stöðum þeirrar 20 ára gömlu vinnu sem vísað var í hér að fram­an. Að auki hafði reyndar bæst við þrí­fösun á raf­magni. Á því síð­ast talda er til aug­ljós lausn, hún liggur hjá Orku­búi Vest­fjarða sem er reyndar langt komið með að tengja þriggja fasa raf­magn í hrepp­inn, upp á vantar ein­ungis um 50 kíló­metra kafla, sorg­lega lít­ill þrösk­uldur það.

Efl­ing ferða­þjón­ustu á svæð­inu hefur á und­an­förnum ára­tugum verið veru­leg og enn er mikið af ónýttum tæki­fær­um. Hægar hefur gengið í því að efla hinar tvær und­ir­stöðu atvinnu­greinar svæð­is­ins og ljóst að þar eru einnig veru­lega van­nýtt tæki­færi.

Og svo eru það sam­göng­ur. Þeir vega­kaflar sem á annað borð hafa fengið að verma vega­á­ætlun dvelja þar ár eftir ár, kjör­tíma­bil eftir kjör­tíma­bil, án þess að kom­ast nokkru sinni á dag­skrá. Aðrir kom­ast ekki einu sinni á blað. G-reglan, sem Árnes­hreppur eitt sjálf­stæðra sveit­ar­fé­laga þarf að beygja sig und­ir, veldur þriggja mán­aða lokun veg­ar­ins á vetri hverj­um. Lái mér hver sem vill, mér finnst þetta ekki boð­legt.

En í hverju felst þessi sér­staða Árnes­hrepps sem allir hlut­að­eig­andi virð­ast ein­róma sam­mála um?

Ári eftir að nor­ræna ráð­herra­nefndin setti saman sam­þykkt sína, sum­arið 1997, fór ég að taka á móti ferða­mönnum í hreppn­um. Síðan eru liðin 23 ár og á hverju ein­asta þeirra hef ég fengið tæki­færi til að fylgj­ast með og taka þátt í upp­lifun ferða­manna af svæð­inu.

Í fyrstu átti ég erfitt með að sjá það sem þeir sáu, skilja upp­lifun ann­arra á mínum eigin hvers­degi, en var afskap­lega for­vitin að kíkja í þann speg­il. Myndin sem við mér blasti er sann­ar­lega engu lík. Stór­brotin nátt­úran, mann­lífið og sagan sem flétt­ast svo fal­lega saman og mynda ein­hvern galdur mitt í allri kyrrð­inni er eitt­hvað sem ekki er hægt að útskýra.

Þor­steinn Matth­í­as­son rit­höf­undur og kenn­ari leit­að­ist eitt sinn við því að lýsa upp­lifun sinni af Árnes­hreppi og hún var á þessa leið: „Sú stór­brotna land­sýn sem hvar­vetna mætir auga þess sem þar fer um grónar göt­ur, vekur upp þá vissu að í þessu umhverfi hafi búið fólk stórt að allri gerð.

Fólk sem kunni vel þá list að eiga í sam­skiptum við gjöf­ula nátt­úru, og mætti með skap­festu og hug­arró vá og vetr­ar­hríð­um, en kaus að þreyja þorr­ann og góuna til næsta sól­mán­að­ar.“

Hugs­an­lega er þetta sann­asta lýs­ingin á því hvernig for­feður mínir og aðrir sveit­ungar komust af í gegnum ald­irn­ar. Og kannski gefa þessi orð ofur­litla inn­sýn í líf Árnes­hrepps­búa, bæði þá og nú því hvernig sem öðru fram­vind­ur, þró­ast og breyt­ist, er það þessi nánd manns og nátt­úru sem spilar stærstan þátt í upp­lifun þeirra sem sækja Árnes­hrepp heim. Að hafa ósnortin víð­erni því sem næst í bak­garð­inum er til­finn­ing sem erfitt er að orða, hana þarf ein­fald­lega að upp­lifa. Og upp­lifunin er svo sterk að gestir okkar sækja í hana aftur og aft­ur.

Í þessu felst auður Árnes­hrepps og hann þurfum við að varð­veita. Það verður ekki gert nema nátt­úran njóti vernd­ar, atvinnu­vegir verði styrktir og sam­göngur bætt­ar.

Á síð­ast­liðnum 35 árum hefur ferða­þjón­usta hægt og bít­andi fest sig í sessi á svæð­inu. Með mik­illi elju hefur tek­ist að byggja upp tjald­stæði, gisti­heim­ili, hót­el, safn, hand­verksversl­un, veit­inga­stað, sleða­ferð­ir, göngu­leið­sagn­ir, Ferða­fé­lags­skála og sigl­ing­ar. Og þótt Kross­neslaug sé eldri en öll þessi upp­bygg­ing er hún lík­lega sá áfanga­staður sem flestir okkar gesta heim­sækja og skildi engan undra.

Þrjá mán­uði á ári iðar Árnes­hreppur af lífi. Þá er fólk í tæp­lega 60 húsum í hreppn­um, mörgum þeirra skipta stórar fjöl­skyldur með sér yfir sum­ar­tím­ann. Á vet­urna er ljós í glugga á 12 heim­il­um.

Ferða­þjón­ustan er orðin að líf­æð. Í það minnsta þrjá mán­uði á ári. Hún bygg­ist á sér­stöð­unni sem þetta litla sam­fé­lag á hjara ver­aldar býr yfir vegna þess að þar endar veg­ur­inn og víð­ernin taka við. Vegna þess að þarna hafa tengsl sögu, nátt­úru og sam­fé­lags enn ekki rofn­að.

En við skulum íhuga það sam­an, í það minnsta í augna­blik, hvort for­svar­an­legt sé að taka lífæð lít­ils sveit­ar­fé­lags, arf kyn­slóð­anna sem á eftir okkur koma, frið­uðu nátt­úr­una, heiða­vötn­in, fall­vötn­in, foss­ana og víð­ernin og breyta þeim í mega­vött.

Vestur Verk og HS orka lögðu mikið kapp á að koma Hval­ár­virkjun á kopp­inn und­an­farin ár. Fórn­ar­kostn­að­ur­inn átti að vera tæp 40% af landi Árnes­hrepps. Þrjár stórar ár, foss­ar, heiða­vötn og ósnortin víð­erni. Fyrir virkjun sem skapa átti ekk­ert starf á svæð­inu. Til að veita verk­efn­inu fram­göngu var það sett upp með þeim hætti að aðal til­gangur þess væri að auka raf­orku­ör­yggi á Vest­fjörð­um. Nú þegar fjarað hefur undan verk­efn­inu eru aðal for­sendur þess sagðar allt aðr­ar. Stór­iðju og raf­mynt vantar ekki eins mikið af orku og áður og for­sendur fyrir virkjun því brostn­ar. Hvergi er einu orði minnst á Vest­firði – hvað þá Árnes­hrepp.

Engu að síður ætla fyr­ir­tækin ekki að sleppa því helj­ar­taki sem þau hafa á Árnes­hreppi heldur halda áfram að lesa af vatns­mælum svo hægt sé að halda virkj­un­inni á teikni­borð­inu. Hver til­gangur þeirra er ætla ég ekki að gefa mér. En meðan fyr­ir­tækin marka sér þetta svæði með því að halda áfram með verk­efni, sem þeir segja allar for­sendur fyrir brostn­ar, stoppa þeir fram­þróun sem gæti orðið á þeim tíma sem þeir ætla sér að bíða og sjá til.

Það sjá allir sem vilja sjá það að Árnes­hreppur hefur ekki tíma til að bíða og sjá til –  og til hvers? Það er ljóst að þjóð­garður eða aðrar þær leiðir sem færar eru til að efla atvinnu­líf í Árnes­hreppi, vernda sér­stæða nátt­úr­una og snúa að ein­hverju leyti við þeirri þróun sem verið hefur á svæð­inu eru í ákveð­inni bið­stöðu meðan aðal- og deiliskipu­lag hrepps­ins snúa að því að leggja nátt­úru svæð­is­ins, kannski, ein­hvern tím­ann, að veði fyrir stór­iðju og raf­mynt.

Þjóð­garður er til þess fall­inn að gera hvoru tveggja: Að skapa störf innan ferða­þjón­ust­unnar og vernda sér­stæða nátt­úru svæð­is­ins til fram­tíð­ar. Innan þjóð­garðs blómstra allskyns atvinnu­greinar og menn­ing. Til­lögur um verndun Dranga­jök­ul­svíð­erna hafa þegar verið sendar umhverf­is­ráð­herra og liggja því á hans borði. Alþjóð­legu nátt­úru­vernd­ar­sam­tökin IUCN meta þjóð­garð sem besta kost­inn fyrir svæð­ið. Við höfum séð hví­lík lyfti­stöng þjóð­garður getur verið fyrir sam­fé­lög, til dæmis á Snæ­fells­nesi, og höfum enga ástæðu til að ætla að annað væri uppi á ten­ingnum á Strönd­um.

Sveit­ar­fé­lögin á Vest­fjörðum virð­ast vera sam­mála þessu því þjóð­garður sam­rým­ist vel sam­eig­in­legri stefnu sem þau und­ir­rit­uðu nýverið um sjálf­bæra þróun í umhverf­is­legu og félags­legu til­liti því þar seg­ir: Sveit­ar­fé­lögin á Vest­fjörðum „sam­þykkja sam­eig­in­lega stefnu um að Vest­firðir verði umhverf­is­vænt og sjálf­bært sam­fé­lag þar sem áhersla er lögð á að vernda umhverfi, minjar, sögu og lands­lag fyrir kom­andi fram­tíð. Sveit­ar­fé­lögin ein­setja sér að vinna stöðugt í átt að sjálf­bærni í starf­semi sinni og horfa til nátt­úru- og land­vernd­ar“.

Með þess­ari stefnu hafa sveit­ar­fé­lögin á Vest­fjörðum tekið skýra afstöðu með nátt­úru­vernd og sjálf­bærni – svæð­inu öllu til heilla.

Því hann er verð­mætur þessi leik­völlur for­feðranna, okkar sjálfra, barn­anna okkar og ef við berum til þess næga gæfu, barn­anna þeirra. Skilum honum til þeirra rík­ari, en ekki rýr­ari. Skilum auði Árnes­hrepps óskertum áfram til næstu kyn­slóða.

Mig langar að enda þetta á til­vitnun í fyrr­nefnda þings­á­lykt­un­ar­til­lögu: „Það er því ljóst, að bregð­ast þarf skjótt við, ef takast á að koma í veg fyrir algjöra eyð­ingu byggð­ar­inn­ar. Fari svo mun sú menn­ing, sem þar hefur dafn­að, hverfa algjör­lega og verður aldrei end­ur­vak­in. Þar með yrði þjóðin öll fyrir óbæt­an­legu tjóni, því að slík enda­lok eru ekki fyrst og fremst áfall fyrir fólk­ið, sem býr þar enn, heldur íslenska menn­ingu og sög­u.“

Höf­undur er þjóð­fræð­ingur og stjórn­ar­for­maður nátt­úru­vernd­ar­sam­tak­anna Rjúkanda.