Greinin er byggð á erind­inu Árnes­hreppur og Horn­strandir í vit­und þjóðar sem höf­undur flutti á fundi Land­verndar og fleiri sam­taka í önd­verðum sept­em­ber.

Mitt afskammt­aða upp­eldi er að fjalla um Horn­strandir og Árnes­hrepp –  í vit­und þjóð­ar.

Og þá er fyrsta spurn­ing­in, hvað er þjóð­in?

Fræg stjórn­mála­kona sagði á fundi í Háskóla­bíói í hrun­inu: Þið eruð ekki þjóð­in. Og blöskr­aði ýms­um.

Ég hef lík­lega verið fimm ára þegar ég fékk fyrst pata af Horn­strend­ing­um. Í horn­inu hjá okkur á Njáls­göt­unni var afi og ekki ama­legt að hafa afa í hús­inu. Hann hét Finn­bogi Finn­boga­son, hafði verið sjó­maður allt sitt líf nema þegar hann var í Breta­vinn­unni sem gervi­smið­ur. Hann var fæddur árið 1881 og var lengst af skip­stjóri á því kunna skipi Skaft­fell­ingi. Afi okkar sem var mjög hlé­drægur og kurt­eis maður var samt sagna­mað­ur. Og hann sagði okkur bræðrum frá því þegar hann sá Horn­strend­ing í fyrsta sinn.

Það var í verslun á Ísa­firði og mikið að gera í búð­inni. Þá glymur í manni ein­um:  „Af­greiddu mig elsk ég er fyrir Rit.“

Hann var aug­ljós­lega úr Aðal­vík eða þaðan af norð­ar. Og hann fékk skjóta afgreiðslu af því að hann var fyrir Rit, degi tekið að halla og hann átti langa sjó­ferð fyrir höndum fyrir Rit.

Svo ger­ist það fyrir 32 árum að ég hef Rit­inn fyrir aug­unum á hverjum degi. Og þá á eng­inn fastur íbúi Aðal­víkur eða Horn­stranda  leið fyrir Rit sem má bæði skrifa með ein­földu ii eða ypsíloni. Rit­ur­inn sést nefni­lega úr Hnífs­dal þar sem ég bý sem ysti útvörður Ísa­fjarð­ar­djúps að norð­an­verðu. Sé hann meira að segja út um glugg­ann hjá mér þar sem ég strit­ast við að sitja dag­lega við skrift­ir.

Nú er það svo að byggð­irnar norðan Djúps voru löngum lokuð sam­fé­lög og þjóðin hafði kynni af fólk­inu af afspurn. Og þá kom til kasta sagna­manna og sagna­kvenna. Margar af þeim sögnum end­uðu á prenti þegar tímar liðu.

En óhætt er að segja að ákveðin vatna­skil verði með verkum Þór­leifs Bjarna­sonar frá Hæla­vík. Þór­leifur var hald­inn útþrá frá líf­inu þarna fyrir norðan og hann komst til mennta, lauk prófi frá Kenn­ara­skól­anum og varð kenn­ari. Síðar varð hann fræðslu­stjóri og þjóð­kunnur mað­ur. Það var fyrir áeggjan vinar hans Guð­mundar G. Haga­lín að Þór­leifur tók til við að skrifa bækur um átt­haga sína og lífið fyrir nor­dan (svo). Þá sá þjóðin sem vikið var að í upp­hafi að þarna var kom­inn mennskur maður norðan úr Sléttu­hreppi og rúm­lega það og hvergi frá­brugð­inn öðrum Íslend­ing­um.

Horn­strend­inga­bók byrj­aði að koma út árið 1943 og birt­ist svo aftur aukin og end­ur­bætt í þremur bindum árið 1976. Og þá með ljós­myndum eftir þá Finn Jóns­son og Hjálmar Bárð­ar­son. Má segja að Þór­leifur Bjarna­son hafi orðið ákveðið átor­ítet eða kenni­vald í mál­efnum Horn­stranda svo ég noti nafn­gift­ina í þeirri víðu skil­grein­ingu. Horn­strend­ingur var nefni­lega í munni sumra hálf­gert hnjóðs­yrði sem þjóðin er búin að gleyma sem betur fer. Lítur frekar á Horn­strend­inga sem hetjur í bar­áttu við björg­in.

 Ekki þarf svo að skýra það út hér að kven­leggur Hæla­víkur hefur gert garð­inn frægan sem eru þær skáld­kon­urnar Fríða Sig­urð­ar­dóttir og Jak­obína Sig­urð­ar­dótt­ir. Í fyrra­haust kom svo út bókin Jak­obína, saga skálds og konu, eftir Sig­ríði Krist­ínu Þor­gríms­dóttur og hlaut verkið Fjöru­verð­launin í flokki fræði­bóka og rita almenns eðl­is.

Horn­strandir og Grunna­vík­ur­hreppur fóru nátt­úr­lega í eyði, síð­ast Grunna­vík­ur­hreppur þegar Grunn­vík­ingar tóku sig upp og fluttu í heilu lagi árið 1962, flestir til byggð­anna við Ísa­fjarð­ar­djúp.

Árnes­hreppur strit­ast enn við að lifa af. Fréttir þaðan oft­ast um raf­magns­leysi og lokun vegna snjóa. Þar er ekki haldið uppi vetr­ar­sam­göngum eins og við aðrar byggðir í land­inu. Ein­hver myndi halda því fram að slíkar byggðir væru dauða­dæmd­ar. Stöð­ugum sam­göngum er haldið uppi við Grímsey og nátt­úr­lega Hrís­ey. Ferja siglir dag­lega eða oftar frá Stykk­is­hólmi og tengir saman Flatey á Breiða­firði og aðrar eyjar sem í byggð eru, að minnsta kosti hluta árs. Og  endar á Brjáns­læk á Barða­strönd með fólk og bíla.

Þótt eldri kyn­slóðin í Árnes­hreppi láti bjóða sér ein­angrun af hefð og lög­grónum vana, þá sættir ungt fólk sig ekki við slíkan kost. Það er far­ið. Og þess vegna eru flestir íbúar í Árnes­hreppi elli­líf­eyr­is­þegar eða að nálg­ast elli­líf­eyr­is­aldur eins og við köllum þetta. Ætt­liða­skipti á jörðum eru lítt fyr­ir­sjá­an­leg og heils­árs­byggðin í hættu.

Þjóðin sér fyrir örvænt­ing­ar­fulla bar­áttu gam­al­menna að halda Árnes­hreppi í byggð með því að hleypa þangað virkj­un­ar­mönnum að sunnan sem kalla sig Vest­ur­verk þegar á hólm­inn er kom­ið. Eig­andi þess er HS orka sem aftur er í eigu líf­eyr­is­sjóða og útlendra brask­ara.

Ljóst er að mikil umsvif verða í Árnes­hreppi ef virkj­un­ar­fram­kvæmdir fara af stað og það verður traffík og konkúrans í hreppn­um. Þegar því er lokið ríkir þögnin ein utan túrbínur Hval­ár­virkj­unar sem snú­ast hljóð­lega og mala eig­endum sínum gull til að selja bit­koin­lið­inu, þessum alkem­istum sem eru gull­gerð­ar­menn nútím­ans og við dauð­legir menn fáum engan botn í.

Þannig er nú það.

Árnes­hreppur mun auð­vitað fá ein­hver gjöld af virkj­un­ar­húsum en þar starfar eng­inn vegna sjálf­virkni nútím­ans. Því getur sveit­ar­fé­lagið búið íbúum sínum þægi­legt ævi­kvöld, reist elli­heim­ili og vænt­an­lega hjúkr­un­ar­heim­ili sem er út af fyrir sig ágætt. Gæti vel heitið Hvalár­gáfa sam­an­ber amt­manns­stof­una Frið­riks­gáfu á Möðru­völlum í Hörg­ár­dal sem var að hluta gjöf frá Frið­riki fjórða Dana­kon­ungi sem gaf efnið í bygg­ing­una. Frið­riks­gáfa brann svo sem önnur hús á Möðru­völl­um.

Nú mundi ein­hver les­andi segja að ég væri kom­inn út fyrir efn­ið. Það er kannski alveg rétt. En svona sé ég þetta fyrir mér verði af þess­ari Hval­ár­virkj­un. Ég held satt að segja að þjóðin sem slík sé ekki mikið að velta fyrir sér fram­tíð Árnes­hrepps frekar en Sléttu­hrepps eða Grunna­vík­ur­hrepps forð­um. Þetta hafi verið sögu­leg nauð­syn segja sós­í­alist­ar, kap­ít­alistar hugsa með sér að það hafi ekk­ert verið að græða á þessum guðs vol­uðu byggð­um. Ekki er lengur rekin stór­iðja á Djúpu­vík, síld og loðna eru keyrð lands­hluta á milli á hrað­skreiðum stór­skipum eða til Fær­eyja þar sem fæst fjór­falt fyrir loðn­una miðað við Ísland.

 Til að hafa eitt­hvað upp úr Hval­ár­virkjun verður að sam­eina  vatn þarna á heið­inni til að ná 55 megawöttum af raf­magni. Til þess þarf að vinna mikil her­virki á nátt­úru Árnes­hrepps sem ekki eru aft­ur­kræf. En það kostar ótrú­lega marga millj­arða að koma raf­magn­inu í sam­band við lands­netið suður við Breiða­fjörð bæði í jörðu og lofti. Nýir for­ystu­menn HS orku fóru lík­lega að reikna í vor og sáu að að þeir voru komnir út í fen sem þeir kæmust ekki aftur upp úr.     

Þegar ég skrif­aði þennan pistil í vor var Hval­ár­virkjun enn talin í und­ir­bún­ingi og því varð ég að bæta og breyta. Virkj­unin hefur verið sett á bið og verður varla haf­ist handa að nýju í nán­ustu fram­tíð. Árnes­hreppur heldur verð­mæti sínu og er ekki að sinni leiksoppur og ginn­ing­ar­fífl gróða­manna.

Það hafa orðið áhríns­orð bónd­ans í kvik­mynd Hjálmtýs Heið­dal, Gamla brýn­ið, að mætti sú hönd visna sem ætl­aði sér að virkja í Ófeigs­firði. Og læt ég þar nótt sem nem­ur.   

End­ur­bætt og fært til dató á Degi íslenskrar nátt­úru 16. sept­em­ber 2020.                          

Höf­undur er rit­höf­undur og fyrr­ver­andi frétta­mað­ur.