Frá því að seinni heims­styrj­öld­inni lauk árið 1945 hefur verið mikil hag­sæld. Hag­sæld sem hefur fært þró­uðum þjóðum heims­ins vel­megun en það sama er ekki hægt að segja um þær þjóðir sem eru eft­ir­bátar þeirra. Stríð, hung­ursneyð­ir, far­aldr­ar, land­flótti og nátt­úru­ham­far­ir. Þær ham­farir sem nú eiga sér stað eru að hluta til af manna völd­um. Til­komnar vegna gróð­ur­húsa­á­hrifa og meng­unar almennt. Stríð hafa brot­ist út víða og oftar en ekki hafa þessi átök verið vegna þess að svæðin voru bit­bein Sov­ét­ríkj­anna og Banda­ríkj­anna á meðan á Kalda stríð­inu stóð. 

Hér má nefna Kóreu, Víetnam og Kam­bó­díu sem dæmi. Kína kom auð­vitað einnig við sögu í átök­un­um. Auð­vitað var barist um póli­tísk áhrif en und­ir­liggj­andi voru alltaf efna­hags­hags­mun­ir. Sama má segja um þau átök sem seinna áttu sér stað í Suð­ur­-Am­er­íku. Þetta á við enn þann dag í dag og það þarf ekki að fara í graf­götur með það að sú vargöld sem ríkir fyrir botni Mið­jarð­ar­hafs, í Sýr­landi og í ríkjum sem liggja nálægt olíu­lindum Persaflóa er til­komin vegna þess að olía hefur verið drif­kraftur efna­hags­legrar vel­gengni hinna vest­rænu ríkja. Þetta á við einnig núna og nú er svo komið að ástandið í heim­inum er að stefna okkur öllum í mikil vand­ræði bæði vegna þess hvaða áhrif styrj­aldir hafa á almenna borg­ara og vegna þess að enn er olía megin hvat­inn í efna­hags­kerfi okkar sem leiðir til þess að enn brennur sú auð­lind og áhrif vegna þess valda hlýnun jarð­ar. 

Það er ein­földun að kenna styrj­öldum ein­vörð­ungu um flótta­manna­vand­ann. Upp­skeru­brest­ur, þurrkar og efna­hags­leg óstjórn í mörgum ríkjum gerir það að verkum að íbú­arnir geta ekki fram­fleytt sér og bregða á það ráð að reyna að flytja sig um set til ann­arra landa til að reyna að fá betri tæki­færi til að fram­fleyta sér. Covid-19 bætir örugg­lega ekki úr skák þó að það hafi ekki borið mikið á far­aldr­inum í flótta­manna­búðum enn sem komið er.

Litið til baka

Seinni heims­styrj­öldin breytti öllu og eins og áður var sagt voru þau 75 ár sem liðin eru frá lokum styrj­ald­ar­innar hag­stæð fyrir Banda­rík­in, Kanada og Evr­ópu­ríkin sem voru vestan járn­tjalds­ins. Hér má einnig nefna Ástr­al­íu, Japan og fleiri lönd. Þetta eru allt lönd sem fylgdu Banda­ríkj­unum að málum og voru þau áhrifa­mest í heims­mál­unum um langan ald­ur. Þetta hefur breyst mikið und­an­farin ár og smátt og smátt eru Banda­ríkin að missa þá sterku stöðu sem þau höfðu. Kína er í mik­illi sókn og vekur ugg vegna þess að þar ríkir alræði komm­ún­ista­flokks­ins og eng­inn veit hvernig heims­mynd það mun skapa. Þau lönd og svæði sem ekki til­heyrðu klúbbnum sem var undir for­ystu Banda­ríkj­anna dróg­ust aftur úr og eru enn eft­ir­bátar þeirra sem höfðu vinn­ing­inn. 

Sovétríkin og þau lönd sem til­heyrðu þeim gátu ekki keppt við hin svoköll­uðu vest­rænu ríki þegar talað er um hag­sæld eða lýð­ræð­is­þró­un. Það kerfi sem var kallað komm­ún­ismi dó drottni sínum og varð að ger­ræði og alræði sem í fæstum til­vikum getur af sér fram­farir eða hag­sæld. Þetta virð­ist þó ekki vera upp á ten­ingnum þegar talað er um Kína og þá gríð­ar­legu sókn sem þar hefur verið und­an­farin ár. 

Afr­íku­þjóðir fengu hver á fætur annarri sjálf­stæði eftir 1945 og sumar jafn­vel fyrr. Vegna þess hvernig staðið var að því að gefa þessum þjóðum sjálf­stæði komust þær oft í mikil vand­ræði. Spill­ing varð land­læg og ein­ræð­is­herrar hrifsuðu til sín völd og átök brut­ust út. Þetta hefur valdið miklum búsifjum fyrir þau ríki sem um er rætt og almennir borg­arar hafa alltaf farið illa út úr ástandi sem þessu. Eins og áður var getið hafa hung­ursneyðir sem komu til meðal ann­ars vegna átaka rekið fólk að heiman í leit að betra lífi. Flótta­manna­straumur er ekki nýtt vanda­mál en árið 2014 gáfu Sam­ein­uðu þjóð­irnar það út að flótta­fólk í heim­inum það árið var fleira en við lok seinni heims­styrj­ald­ar. Ég er efins um að á þeim sex árum sem liðin eru hafi mikil breyt­ing orðið nema að vand­inn hefur auk­ist.

Tölu­legar stað­reyndir

Sam­kvæmt Flótta­manna­stofnun Sam­ein­uðu þjóð­anna (UN­HCR) voru 79,5 millj­ónir manna á flótta í lok árs 2019. Þar af 26 millj­ónir flótta­fólk, 45,7 millj­ónir á flótta innan heima­lands­ins, 4,2 millj­ónir hæl­is­leit­endur og 3,6 millj­ónir sem höfðu flúið Venes­ú­ela.

Þetta er um 1 pró­sent jarð­ar­búa í lok árs 2019. 80 pró­sent þessa fólks býr nú á svæðum sem eiga við erf­ið­leika að stríða hvað varðar við­ur­væri, vatns­skortur er við­var­andi og nær­ing­ar­skortur er mikið vanda­mál.

40 pró­sent þeirra sem flúið hafa eru börn.

4,2 millj­ónir eru án rík­is­fangs.

Þau lönd sem hafa tekið við hvað flestum flótta­mönnum eru:

• Tyrk­land með 3,6 millj­ón­ir.
• Kól­umbía með 1,8 millj­ón.
• Pakistan með 1,4 millj­ón.
• Úganda með 1,4 millj­ón.
• Þýska­land með 1,1 millj­ón.
• Þau lönd sem flest flótta­fólk kemur frá eru:
• Sýr­land með 6,6 millj­ón­ir.
• Venes­ú­ela með 3,7 millj­ón­ir.
• Afganistan með 2,7 millj­ón­ir.
• Suður Súdan með 2,2 millj­ón­ir. 
• Myan­mar með 1,1 millj­ón.

Hér er hlekk­ur­inn á síð­una.

Hvernig sem á þetta er litið eru þetta slá­andi töl­ur.

Flótta­fólk á Íslandi

Rauði kross Íslands hefur starfað með flótta­mönnum síðan 1956. Þeir flótta­menn sem koma til lands­ins eru svo­kall­aðir kvótaflótta­menn og valdir til ferð­ar­innar af starfs­fólki Rauða kross­ins. Í ár átti að taka á móti 85 flótta­mönnum með þessum hætti en það er enn ekki útséð um að þeirri tölu verði náð. Úrvinnsla gagna er lokið hjá Útlend­inga­stofu og rík­is­lög­reglu­stjóra en vegna heims­far­ald­urs­ins hefur það dreg­ist að fólkið komi til lands­ins. Árið 2018 komu 52 kvótaflótta­menn til lands­ins og á síð­asta ári voru þeir 74.

Það eru skiptar skoð­anir um þetta mál­efni og nýverið hefur mikið verið rætt og ritað um mál Khedr-­fjöl­skyld­unnar sem er frá Egypta­landi. Umsókn þeirra um dval­ar­leyfi hafði velkst um í kerf­inu lengi og að lokum var ákveðið að vísa þeim úr landi. Fjöl­skyldan fór í felur og fannst ekki í nokkrar vik­ur. Að lokum ákvað kæru­nefnd útlend­inga­mála að veita þeim land­vist­ar­leyfi á þeim for­sendum að umfjöllun um mál þeirra hafi tekið of langan tíma. Annað mál sem kom upp var vegna stúlkn­anna Haniye og Mary sem var í hámæli í aðdrag­anda kosn­ing­anna 2017. Til að koma stúlk­unum í skjól var sam­þykkt á alþingi að breyta útlend­inga­lögum tíma­bund­ið. Katrín Jak­obs­dótt­ir, núver­andi for­sæt­is­ráð­herra, flutti frum­varpið og allir flokkar sem sátu á þingi greiddu atkvæði með frum­varp­inu að Sjálf­stæð­is­flokknum und­an­skild­um.

Staðan núna

Flótta­fólk leitar að örugg­ari stað til að búa á og til að fram­fleyta sér og fjöl­skyldum sín­um. Flótta­manna­búðir eru neyð­ar- og bráða­birgða­úr­ræði sem oft er gripið til en raunin er sú að þessar búðir verða oftar en ekki heim­ili fólks til lang­frama. Flótta­manna­búðir eru oft byggðar á landi þar sem erfitt er að finna vatn og ræktun er ill­ger­leg. Þetta ylli ekki miklum vanda ef búð­irnar stæðu aðeins nokkra mán­uði og væru undir vernd­ar­væng hjálp­ar­stofn­anna og þeir sem þar leit­uðu skjóls kæmust aftur til síns heima eða væri boðin önnur úrræði. Það eru hins­vegar dæmi um það að flótta­manna­búðir hafi staðið árum saman og breyst með árun­um. Búð­irnar verða að fátækra­hverfum þar sem vol­æði ríkir vegna þess að íbú­arnir hafa fá tæki­færi til að fram­fleyta sér og glæp­ir, hungur og sjúk­dómar verða mörgum að fjör­tjóni. Þrátt fyrir það að hjálp­ar­stofn­anir reyni sitt ítrasta hefur vand­inn stig­magnast með árun­um. Flótta­fólk reynir með öllum ráðum að sleppa úr þeim aðstæðum sem það er í og oft ferð­ast þetta fólk um langan veg og reynir að kom­ast til Evr­ópu, Banda­ríkj­anna eða ann­arra landa þar sem lífs­gæðin eru skap­legri og tæki­færi til að fram­fleyta sér eru fleiri. Straumur flótta­fólks hefur skapað mörg vanda­mál og stjórn­mála­leið­togar hafa reynt að nota ástandið sér til fram­dráttar og oft mætir flótta­mönn­unum hatur og óvild. 

Flóttamannastraumur til Þýska­lands var Ang­elu Merkel mjög erf­iður og hún átti undir högg að sækja vegna þess að hægriöfl­unum þótti hún leyfa of mörgum að koma til lands­ins. Don­ald Trump notar þetta vanda­mál í sífellu sér til fram­dráttar og vill reisa vegg á landa­mærum Banda­ríkj­anna og Mexíkó til að koma í veg fyrir að flótta­fólk sem kemur hvaðanæva að frá Suð­ur­-Am­er­íku kom­ist inn í land­ið. Honum hefur ekki tek­ist þetta ætl­un­ar­verk sitt og kjör­tíma­bil hans er brátt á enda runn­ið. Umræðan um flótta­menn veldur miklum deilum og hat­ursá­róð­ur­inn er gríð­ar­leg­ur. Það má nefna önnur dæmi eins og með­ferð flótta­manna í sumum Aust­ur-­Evr­ópu­ríkjum eins og mikla ásókn flótta­manna frá Norð­ur­-Afr­íku sem reyna að kom­ast yfir Mið­jarð­ar­hafið á bátum sem oft eru ekki hæfir til sjó­ferða og lenda oft í hrakn­ingum og sökkva jafn­vel með fjölda fólks inn­an­borðs. Þeir sem kom­ast alla leið eru hýstir í flóttamannabúð­um, meðal ann­ars á eyj­unni Les­bos. Þetta flótta­fólk á litla mögu­leika að kom­ast alla leið til fyr­ir­heitna lands­ins þrátt fyrir að hafa sloppið frá heima­högum sínum þar sem oftar en ekki er stríðs­á­stand, hung­ur, sjúk­dómar og dauði. Það fólk sem tekur sig upp og flýr er búið að full­reyna það að reyna að búa þar sem það fædd­ist. Í all­flestum til­vikum er það alger neyð og sú stað­reynd að það er engin fram­tíð í heima­land­inu.

Þó að Ísland sé vissu­lega úr alfara­leið og ekki sé með góðu móti hægt að kom­ast hingað á bátum né heldur land­veg koma flótta­menn hingað í leit að skjóli og bjart­ari fram­tíð. Þegar þessi mál eru rædd er það oft á þann hátt að mann­eskj­urnar gleym­ast og praktíkin er látin ráða för. Í vik­unni var mikið rætt um hug­myndir Áslaugar Örnu Sig­ur­björns­dótt­ur, dóms­mála­ráð­herra, um lokuð svæði á Íslandi fyrir flótta­fólk sem bíður brott­vís­un­ar. Andres Ingi Jóns­son bendir á það að þetta hafi verið reynt í Dan­mörku en skil­aði ekki góðum árangri og að aðbún­aður flótta­fólks­ins hafi verið afar slæm­ur. Þór­hildur Sunna Sæv­ars­dótt­ir, þing­maður Pírata og Kol­beinn Ótt­ars­son Proppé tjáðu sig á sam­fé­lags­miðlum og leist mjög illa á hug­myndir dóms­mála­ráð­herra. Umræða skap­að­ist einnig á Alþingi um hvernig verk­lag lög­regl­unnar er háttað og spurt um hugs­an­lega breyt­ingar á því.

Það má til sanns vegar færa að húman­ismi kostar fé en stundum þarf að líta fram hjá því. Ísland er sann­ar­lega ekki í stakk búið til að taka við fjölda flótta­manna ein­fald­lega vegna smæðar lands­ins en við þurfum að leggja okkar á vog­ar­skál­arnar þar sem vand­inn er gríð­ar­leg­ur. Íslend­ingar geta líka beitt sér á alþjóða­vett­vangi og í stað þess að ræða flótta­manna­vand­ann að ræða hvernig hægt er að stöðva mann­vonsku og grimmd­ar­verk á heims­vísu. Flest okkar eru þannig þenkj­andi að við viljum búa þar sem við ólumst upp. Þó að Íslend­ingar búi nú út um allar koppa­grundir þá snúa margir heim eftir nám eða eftir að hafa unnið í öðrum löndum um lengri eða skemmri tíma og vilja hvergi ann­ars­staðar búa. Römm er sú taug og svo fram­veg­is. Við ættum því að geta gert okkur í hug­ar­lund og sett okkur í spor þeirra sem ekki geta snúið til síns heima og eru jafn­vel nauð­beygð til að flýja land sitt. Þetta er alheims­vanda­mál sem við erum hluti af og þessi mál þarf að ræða opin­skátt og án sleggju­dóma og for­dóma. 

Höf­undur er kenn­­ari/­­kvik­­mynda­­gerð­­ar­­mað­­ur.