Þessi veira er búin að hafa áhrif á líf mitt á svo marga ólíka vegu. Sumar breyt­ing­arnar voru fyr­ir­sjá­an­leg­ar; ég ferð­ast minna, djamma minna, þvæ mér meira um hend­urn­ar. Aðrar breyt­ingar komu á óvart. Til að mynda hef ég aldrei verið dug­legri við að þvo þvott, en það er óvænt afleið­ing þess að þurfa reglu­lega að þvo fjöl­nota grím­ur. Nýjasta óvænta breyt­ingin er að veiran hefur haft áhrif á stjórn­mála­skoð­anir mínar og breyta mér í miðju­mann. Ekki mis­skilja mig, ég er alveg jafn mik­ill kommi og öfga­femínisti og ég var fyrir ári síð­an, en hvað sótt­varnir varða er ég í miðj­unni.

Nýlega birt­ust tvær greinar í Morg­un­blað­inu, en höf­undar þeirra eru á önd­verðum meiði hvað sótt­varnir varð­ar. Sú fyrri er eftir Hauk Arn­þórs­son stjórn­sýslu­fræð­ing, en í henni gagn­rýnir hann sótt­varn­ar­að­gerðir íslenskra stjórn­valda og kallar eftir því að snúið verði til hinnar svoköll­uðu „sænsku leið­ar“, þ.e.a.s. að veirunni verði leyft að geisa um landið til þess að byggja upp hjarð­ó­næmi og að efna­hags­lífið kom­ist aftur af stað. Þá lýsir Haukur einnig áhyggjum af því að gengið sé á mann­rétt­indi og frelsi og að hér sé búið að setja á lagg­irnar „lög­reglu- og eft­ir­lits­rík­i“. 

Seinni greinin er eftir Ólaf Jóhann Ólafs­son rit­höf­und. Þar ræðir hann hve var­huga­vert það sé að Íslend­ingar séu ekki eins dug­legir að hlýða þrí­eyk­inu og þeir voru í apr­íl. Hann varar við hætt­unni sem fylgir því að fara nú að ræða hug­myndir um frelsi ein­stak­lings­ins áður en plágan er gengin yfir.

Ég held að báðir þessir menn hafi sitt­hvað til sín máls, en taki hug­myndir sínar allt of langt. Ég held að það sé rétt hjá Ólafi að það sé mik­il­vægt að fara eftir sótt­varn­ar­reglum og ég held að það sé rétt hjá Hauki að við megum ekki gefa frelsi og mann­rétt­indi upp á bát­inn í bar­átt­unni við veiruna. Mis­tök þeirra beggja eru hins vegar að láta eins og þetta séu ósam­rým­an­leg mark­mið. Þau eru það alls ekki.

Í heim­speki er stundum talað um nei­kvætt og jákvætt frelsi. Nei­kvætt frelsi er frelsi í þeim skiln­ingi að maður sé lát­inn í friði, að manni sé hvorki bannað né til neiddur til þess að gera eitt­hvað. Jákvætt frelsi er frelsi í þeim skiln­ingi að maður sé sinn eig­inn herra; að maður hafi stjórn á sínu eigin lífi og geti hagað því eins og maður vill. Það er vert að taka fram að þó að not­ast sé við orðin jákvætt og nei­kvætt, þá er ekki átt við að annað sé gott og hitt sé slæmt. Þessi aðgrein­ing getur verið mjög mik­il­væg þegar við ræðum hvað það felur í sér að vera frjáls. Ein­stak­lingur getur verið full­kom­lega frjáls í nei­kvæða skiln­ingi orðs­ins ef engin afskipti eru höfð af hon­um, en á sama tíma verið ófrjáls í jákvæða skiln­ingi orðs­ins. Jákvætt frelsi gerir grein fyrir því að þó að hömlur rík­is­ins séu fjar­lægð­ar, þá getur ýmis­legt ann­að, svo sem fátækt, fötl­un, for­dómar og svo fram­veg­is, verið frels­is­skerð­andi.

Jákvæða frelsið er lyk­il­at­riði þegar við ræðum frelsi á tímum heims­far­ald­urs­ins. Þegar við tölum um jákvætt frelsi er það ekki bara ríkið sem er ógn við frelsið, heldur veiran líka. Ég er ekki frjáls ef ég er far­lama af veik­ind­um. Ég er ekki frjáls á meðan ég er í önd­un­ar­vél. Ég er alls ekki frjáls ef ég dey. Ef ég fæ veiruna en veik­ist ekki alvar­lega, gæti ég samt smitað aðra og þar með gengið á frelsi þeirra. Til þess að við getum verið raun­veru­lega frjáls þurfum við að verj­ast veirunni.

Til þess að við getum talist frjáls frá veirunni er sænska leiðin ekki nóg. Það sem Haukur gleymir að minn­ast á er að sænsku leið­inni fylgja 5.800 látnir Sví­ar. Miðað við höfða­tölu er það á við að 200 Íslend­ingar hefðu orðið veirunni að bráð, tutt­ugu sinnum fleiri heldur en við höfum í raun misst. Þessir 5.800 látnu Svíar eru ekki frjáls­ir. Þeirra mann­rétt­indi, réttur þeirra til lífs, til örygg­is, til að njóta heilsu að hæsta marki sem unnt er, til mann­legrar reisn­ar, var ekki virt­ur. Frelsi eins á aldrei að vera á kostnað frelsis ann­ars, og frelsi og efna­hags­legur ávinn­ingur sem kosta 5.800 manns­líf er ein­skins virði.

Nú kunna tals­menn sænsku leið­ar­innar að segja að hér sé ég ekki að tala fyrir frelsi, heldur að afbyggja það. Að með því að tala um að sótt­varnir stuðli að jákvæðu frelsi sé ég að rétt­læta tak­mörkun nei­kvæðs frels­is. Isaiah Berl­in, heim­spek­ing­ur­inn sem setti fyrst fram hug­tökin nei­kvætt og jákvætt frelsi, benti líka á þetta vanda­mál. Með því að tala ein­göngu um jákvætt frelsi og ekk­ert um nei­kvætt er hægt að verja alls kyns for­ræð­is­hyggju og harð­stjórn. 

Eitt dæmi um þessa hættu er í Frakk­landi, en þar eru lög gegn fatn­aði sem hylur and­lit á almanna­færi. Þessi lög eru sett fyrst og fremst til þess að banna and­lits­slæður sem sumar múslima konur klæð­ast. Rökin fyrir þessum lögum eru meðal ann­ars að konur klæð­ist and­lits­slæðum sjaldn­ast af fúsum og frjálsum vilja og jafn­vel að þær sem segj­ast gera það af eigin vilja séu í raun heila­þvegnar af feðra­veld­is­hug­myndum trú­ar­inn­ar. Ætl­unin er sem sagt að veita þessum konum jákvætt frelsi frá fjötrum trú­ar­inn­ar. Nú ætla ég ekki að greina sann­leiks­gildi þess­ara rök­semda, en jafn­vel ef við föll­umst á að þær gangi upp þá getum við ekki sagt að þessi lög séu í raun að frelsa umræddar kon­ur. Lögin ganga á trú­frelsi, tján­inga­frelsi og per­sónu­legt frelsi mann­eskj­unnar til að klæð­ast eins og hún sjálf kýs. Nei­kvætt frelsi er fótum troðið fyrir meint jákvætt frelsi. Til að bæta gráu ofan á svart er nú grímu­skilda á mörgum svæðum í Frakk­landi af sótt­varnar­á­stæðum á meðan and­lits­slæður eru ennþá bann­að­ar.

Sótt­varnir eru alls ekki lausar við þessa hættu. Í Evr­ópu­sam­bands­rík­inu Ung­verja­landi hefur lýð­ræðið verið lagt til hliðar og for­sæt­is­ráð­herr­anum Viktor Orbán gefið nær ótak­markað vald til þess að takast á við veiruna. Í skjóli þessa nýfundna valds hefur Orbán nýtt tæki­færið til að grafa undan rétt­indum trans fólks. Sama hvað Ólafi Jóhanni Ólafs­syni og öðrum tals­mönnum hlýðni finn­st, þá er Ísland ekki ónæmt fyrir sam­bæri­legri lýð­ræð­is­hnignun í krafti sótt­varna.

Þannig að sótt­varnir eru nauð­syn­legar til þess að tryggja jákvætt frelsi en við verðum að hafa varan á svo að við fórnum ekki svo miklu nei­kvæðu frelsi að frelsandi máttur sótt­varna verði einskis virði. Þá er rétt að spyrja, höfum við fórnað grund­vallar frelsi okkar í nafni sótt­varna? Hafa kosn­ingar verið lagðar nið­ur? Hafa fjöl­miðlar verið rit­skoð­að­ir? Hefur ríkið komið í veg fyrir frjálsa umræðu um sótt­varn­ir? Hefur ástandið verið notað til þess að grafa undan rétt­indum minni­hluta­hópa? Svarið er bless­un­ar­lega nei, alla­vega ekki enn­þá. Það er ekki þar með sagt að svarið muni ekki breyt­ast. Það er full ástæða til þess að hafa var­ann á. Haukur minn­ist sér­stak­lega á að sam­komu­frelsi hafi verið skert. Það er vissu­lega rétt að það eru fjölda­tak­mark­an­ir, en ég vil vekja athygli á því að í þau skipti sem blásið hefur verið til mót­mæla síðan að far­ald­ur­inn skall á, til að mynda mót­mælin gegn brott­vísun Khedr fjöl­skyld­unnar og sam­stöðu­fund­ur­inn með Black Lives Matter mót­mæl­unum í Banda­ríkj­un­um, hafa yfir­völd ekki reynt að koma í veg fyrir mót­mælin á grund­velli sótt­varna. Hann minn­ist reyndar líka á að tján­ing­ar­frelsi hafi verið skert og gagn­rýn­is­raddir þagg­að­ar, en að því sem ég fæ best skilið bygg­ist það á mis­skiln­ingi hans að það sé þöggun og brot á tján­ing­ar­frelsi að fólk á Inter­net­inu segi honum að hætta þess­ari þvælu.

Hins vegar eru hlutir sem mættu betur fara. Í ágúst fékk lög­reglan síðan heim­ild til að sekta þau sem ger­ast upp­vís að brotum á sótt­varn­ar­reglum háum fjár­hæð­um, en þar getur sekt ein­stak­lings sem notar ekki and­lits­grímu verið að hámarki 100.000 kr. Þetta eru tölu­verðar refsi­heim­ildir sem yfir­völdum eru gefnar í þessum efnum og við ættum að setja spurn­ing­ar­merki við hvort þær eigi rétt á sér. Þá eru dæmi um að útlend­ingum hafi verið vísað úr landi vegna brota á sótt­varn­ar­lög­um, en ég veit ekki til þess að svo hörðum við­ur­lögum hafi verið beitt gagn­vart íslenskum rík­is­borg­ur­um. Hér er um að ræða fólk sem er til­tölu­lega nýkomið til lands­ins en það er ekki óhugs­andi að hin brott­vís­a­naglaða Útlend­inga­stofnun muni nýta þetta sem for­dæmi þegar hún reynir að vísa fólki sem hefur verið hér lengur úr landi á grund­velli sótt­varn­ar­laga. Og þó að reglur um fjölda­tak­mark­anir hafi enn ekki verið mis­not­að­ar, þá er ekki þar með sagt að þær verði það ekki í fram­tíð­inni eða það sé ekki hægt. Þá hafa vissu­lega verið gerðar til­raunir til þess að afbyggja lýð­ræðið í nafni almanna­varna. Í apríl reyndi for­seti Alþingis Stein­grímur J. Sig­fús­son að nota almanna­varnir og sína eigin tregðu við að sína lið­leika í skipu­lagi þings­ins sem afsökun fyrir því að koma í veg fyrir umræðu um umdeilt mál á þingi. Í for­seta­kosn­ing­unum í sumar stóð upp­runa­lega til að fólk í sótt­kví fengi ekki að nýta atkvæð­is­rétt sinn. Okkur ber vissu­lega að hafa var­ann á, bæði gagn­vart veirunni og gagn­vart sótt­varn­ar­yf­ir­völd­um.

Tím­inn til að ræða frelsi ein­stak­lings­ins er ekki, eins og Ólafur seg­ir, þegar plágan er yfir­stað­in. Tím­inn til að ræða frelsi ein­stak­lings­ins, mann­rétt­indi og lýð­ræði er hér og nú. Raunar hefur þörfin á þeirri umræðu aldrei verið meiri. Við þurfum að ræða hversu langt má ganga, hvað sé boð­legt og hvað ekki. Við þurfum að vera til­búin að stíga á brems­una þegar yfir­völd fara yfir lín­una og til þess að geta gert það þurfum við ræða fyr­ir­fram nákvæm­lega hvar línan er.

Höf­undur er heim­spek­ing­ur.