Mér er minn­is­stæð dæmi­saga Sig­urðar Nor­dal, „Ferð­in, sem aldrei var far­in“. Hún segir frá ungum manni, sem bor­inn er til æðstu met­orða og ríki­dæm­is, en hafði misst föður sinn, góð­vin keis­ar­ans. For­sendur pilts­ins eru að öðru leyti allar hinar bestu. Í stað þess að nýta þroska­kosti sína dvelur hann daga og nætur við hjóm og ólifn­að. Hinum góða keis­ara, Mark­úsi Árel­íusi, rennur þetta hátta­lag unga manns­ins til rifja, enda þess full­viss, að í pilti sé góður efni­við­ur. Því kallar Markús Árel­íus pilt­inn fyrir sig, seg­ist ætla að senda hann í hættu­legan leið­ang­ur, sem krefj­ist allra hans bestu eig­in­leika, auk­innar kunn­áttu og hæfni jafnt á and­legu sem og lík­am­legu sviði. Til að búa sig undir ferð­ina breytir ungi mað­ur­inn lífi sínu og býr sig undir hið erf­iða og krefj­andi hlut­skipti. Hann snýr baki við fyrra lífi, kallar til sín fær­ustu kenn­ara og einka­þjálf­ara fyrir lík­ama og sál. Árin líða, hann kvænist, eign­ast börn, fer að líka vel sinn nýi lífs­stíll og verður far­sæll mað­ur. Ferðin boð­aða var hins vegar aldrei far­in. Aðferða­fræði keis­ar­ans hafði lukk­ast.

Við þekkjum tón­list­ar­sigra hljóm­sveit­ar­inn­ar, Sig­ur­rós. Við könn­umst við göngugarp­inn Vil­borgu Örnu Giss­ur­ar­dóttur , sem varð fyrsta íslenska konan til þess að klífa hæsta tind ver­ald­ar, Ever­est og gekk ein á Suð­ur­pól­inn. Við erum með­vituð um frægð Bjark­ar. Tón­list hennar teng­ist þeirri miklu virð­ingu, sem Björk hefur fyrir nátt­úr­unni. Stundum köllum við slíkar per­sónur góðar fyr­ir­mynd­ir. Hvað rekur ein­stak­linga til þess að nýta hæfi­leika sína, stefna að ein­hverju marki? Hvaðan fá þeir kraft­inn, áhug­ann, þraut­seigj­una? Hvernig stuðlum við að jákvæðri upp­bygg­ingu? Á Íslandi eru hug­tök eins og þjóð­ar­fram­leiðsla, verð­bólga, við­skipta­jöfn­uður og hag­vöxtur vel þekkt, en meira hlýtur að koma til. Við aust­ur­landa­mæri Nepal liggur landið Bhut­an. Þar mið­ast staðlar við: Lands­heild­ar­-ham­ingju­verk­efnið –, en það bygg­ist á fjórum horn­stein­um; nátt­úru­vernd, fyr­ir­myndar stjórn­ar­hátt­um, varð­veislu menn­ing­ar­verðmæta og auknum þroska ein­stak­linga og sam­fé­lags í átt að góð­um, félags­legum gildum svo sem sjálf­bærni og jafn­rétti. Horn­stein­arnir eru síðan not­aðir sem við­mið í 9 ólíkum þáttum Bhut­an-­sam­fé­lags­ins.

Margir af hugs­uðum heims hafa einnig lagt fram hug­myndir sínar um heild­ræna virkni innan sam­fé­lags­ins líkt og stjórn­völd í Bhutan hafa gert. Aðrir þættir eru t.d. þróun í átt að auk­inni þekk­ingu, hæfni, þroska og visku. Síðan þarf að taka ákvörðun um fram­kvæmd­ina, sem verður einnig að vera ein­stak­ling­smiðuð og því næst þarf kerfið að vera síbreyti­legt. Ekk­ert er hið sama í dag og var í gær. Rann­sókn­ar­spurn­ing mín verður því: Hvernig getum við aukið innri styrk og öryggi, kallað fram hið besta í hverjum ein­stak­lingi og því sam­fé­lagi, sem við búum í? Ég hef þegar minnst á afreks-ein­stak­linga og upp­bygg­ingu Bhut­an. Í fram­hald­inu hér á eftir vil ég íhuga, hvernig hægt er að ná mark­mið­inu og enn­fremur minn­ast á mögu­legar hindr­an­ir.

Per­sónu­lega dái ég for­varn­ir. Ég vil sjá, að allir krakkar hafi verk­efni við hæfi. Flest viljum við heild­rænar lausnir, heil­brigði og ham­ingju. Mörg viljum við til­einka okkur trú á aðferða­fræð­ina, sem felst í hinum góðu gild­um, sem og þeim gild­um, sem nefnd hafa verið Þjóð­gild­in. Hin forn­gríska speki um „hið góða, fagra og sanna“ stendur alltaf fyrir sínu. Hjá öðrum er kær­leik­ur­inn mestur og bestur – fylgt eftir af sam­kennd og rétt­læti. Mik­il­vægt er að elska sjálfan sig, öðl­ast færni, sníða af sér van­kanta, kalla fram vilja, sýna stað­festu , mynda orð sem síðan leiða til athafna. Við erum and­legar verur með sál eða vit­und. Okkur er gefið inn­sæi og við skynj­um, þegar hjartað tal­ar. Við höfum heila, erum með­vituð um, að við hugum og hvað við hugs­um, sem svo verður að við­horf­um, séu upp­lýs­ing­arnar sam­þykktar af okk­ur. Tungu­málið er kóð­inn, túlkun við­horf­anna, hvað við segjum eða skrif­um. Lík­am­inn, must­eri and­ans og hugs­un­ar­inn­ar, sér síðan um fram­kvæmd­ina, heldur jafn­vægi og stjórn á öllum vefrænum þátt­um.

Hvað ræð­ur, hvernig við högum okkur á öllum þessum svið­um? „Ég lifi í draumi“, segir í söngn­um. Hér áður fyrr áttu kyn­stofnar sér sam­eig­in­legan sam­fé­lags­draum, enn aðrir töl­uðu um heim­inn sem tál­sýn. Í upp­eldi barn­anna aðhæfum við barnið okkar regl­um, hvað passi, hvað sé rétt og rangt, orðin eru kóð­inn, barnið sam­þykkir og geymir í minn­inu á harða disknum og það verður síðan að sann­fær­ingu, trú, við­horfi og inn­ræt­ingu.

Lúpínan er afskap­lega fal­leg. Sjáið þessar fjólu­bláu breið­ur, binda sand­inn og minnka fok­ið. En lúpínan dreifir sér líka hratt, kæfir stundum annan gróð­ur. Öspin er ynd­is­legt tré, fljót­vax­andi, veitir gott skjól, en hún sendir út kröft­ugar rætur út um allt, lyftir mal­biki, yfir­borði lóða, ræðst inn í hús. Hvað kall­ast það, þegar rætur ryðj­ast inn? = > inn­ræt­ing. Með orðum okkar og gjörðum getum við haft bæði jákvæð og nei­kvæð áhrif. Við þjálfum börnin líkt og við gerum við hús­dýr með hrósi og verð­laun­um; „Þú mátt fara í Ipa­d­inn í 5 mín­útur ef þú klárar mat­inn þinn.“ ellegar refs­ingum eins og : „Ég skil þig bara eft­ir, ef þú hagar þér svona!“ Börnin alast upp í hræðslu við refs­ingu og sam­tímis ótta við að ná ekki athygli for­eldra og ann­arra. Þau reyna að þókn­ast öll­um, hafa alla góða, hrædd um að vera hafnað – en þau læra fljótt orðið NEI.

Að lokum ölum við okkur upp sjálf, við refsum okk­ur: „Ég er ekki nógu fal­leg.“ „Svaka­legt finnst mér að vera með þessa bumbu“. Þung­lyndið á næstu grös­um. Við leið­umst út í umbun, líður illa, leitum í ísskáp­inn, neytum áfeng­is, tóbaks eða ann­arra fíkni­efna bara til þess að falla inn í hóp­inn, láta undan þrýst­ingi eða flýja van­sælu. Orð eru tví­eggjað sverð. Þau geta virkað sem álög, sem eit­ur, verða veirur í sál og huga. Orð eru einnig sæði hins góða, fagra og sanna: „Sáð­maður fór út að sá, sum frjó­kornin lentu í grýtri jörð og önnur í frjósamri jörð“.

Þið þekkið öll tölvu­veirur og hverju þær valda, allt fer í klessu. Okkar innri for­rit geta orðið fyrir árás af veirum, sem rugla alla sam­hæf­ingu. Í gam­alli dæmisögu er getið um tvennt, sem ekki er hægt að taka aft­ur: ör, sem skotið er af boga og orð, töl­uð, sögð og skrif­uð, sem geti valdið nið­ur­rifs­starf­semi á anda og huga við­kom­andi. Kona, kom heim af veru­lega erf­iðri vakt með dúndr­andi haus­verk. Heima hopp­aði, dans­aði og söng dóttir hennar með sinni ynd­is­fögru, sterku rödd. Líðan kon­unnar fór versn­andi, uns hún öskr­aði á hana: „Stein­hættu þessum hávaða! Þú hefur hvort sem er ömur­lega rödd!“ Því­lík stimplun inn­ræt­ing­ar. Ummæli móð­ur­innar urðu til þess, að dóttirin söng aldrei aft­ur. Í sam­fé­lag­inu fara hakk­arar í gang. Þeir dreifa óhróðri með illu umtali, slúðri og Gró­u-­sög­um. Við fram­köllum reiði, öfund­sýki, hat­ur, afbrýði­semi. Hvert hneyksl­is­málið rekur annað í stjórn­mál­un­um, jafnt innanlands sem utan. Rann­sóknir sýna stöðugt minnk­andi traust í sam­fé­lag­inu. Hver er ástæða þess? Lítum á nokkra þætt­i. 

Hanna Björg Vil­hjálms­dóttir var ein full­trúa á alþjóð­legu þingi 2017, sem tók blekk­inga­stjórn­mál (eða stað­leysu­stjórn­mál – e. post truth polit­ics, til umræðu. Hún segir í blaða­grein: „Við fáum falskar frétt­ir, kerf­is­bundnar blekk­ing­ar, rang­færsl­ur, dylgj­ur, hreinar og klárar lyg­ar. Stað­leysur eru not­aðar kerf­is­bundið og hamrað á þeim – og við vitum að, sé lygin síend­ur­tekin – upp­lifir fólk lyg­ina sem „sann­leika“. Að mennta­kerfið hefði brugð­ist þeirri grund­vall­ar­skyldu sinni að þjálfa nem­endur í gagn­rýnni hugsun að ígrunda, áður en dæmt er, að forð­ast ómeð­vit­aða hlut­drægni og ekki síst – að efla sið­vit nem­enda. Þannig megi færa fyrir því rök að skóla­kerfið beri ákveðna ábyrgð á því að blekk­inga­stjórn­mál virki á almenn­ing. Frum­mæl­endur sögðu hins vegar að kenn­arar væru að bregð­ast við, en þyrftu að efla menntun og sam­stöðu sín á milli svo að við­brögðin yrðu kraft­meiri og alþjóðleg. Því var haldið fram, að menntun án sið­ferðis væri einskis verð. Þekk­ing án tengsla við mennsku væri skað­leg. Efl­ing borg­ara­vit­undar væri lyk­il­at­riði og allir kenn­ar­ar, án til­lits til þess fags sem þeir kenna, ættu að leggja áherslu á að fá nem­endur til að skilja ábyrgð sína sem sam­fé­lags­þegn­ar. Heim­s­væð­ing sam­kenndar væri nauð­syn­leg. Mann­rétt­inda­fræðsla ætti að vera sjálf­sögð – alls stað­ar­.“ 

Á móti þessu berj­ast tveir aðil­ar, sem fara ham­förum innra með okk­ur: Annar er dóm­ar­inn, sem ber allt saman við inn­rætt for­rit, hefur ógn­ar­stjórn, við hlýðum og tölum niður til okkar sjálfra: „Ég er nú meiri aum­ing­inn!“ „And­skot­ans asni get ég ævin­lega ver­ið.“ „ Þetta er skelfi­leg mynd af mér“, segir feg­urð­ar­dísin trekk í trekk. Þá tekur hinn aðil­inn við, fórn­ar­lambið: „ Þetta er bara gott á mig.“ „Ég á ekk­ert betra skil­ið.“ Kvartar út af öllu, hefur allt á hornum sér, allt öðrum að kenna, allt ómögu­legt. Í dóms­kerf­inu er gert ráð fyrir því, að ekki sé hægt að dæma nema einu sinni fyrir sama brot­ið, en hvað gerum við? Við núum hvort öðru upp úr sama atrið­inu trekk í trekk, þús­und sinn­um, for­eldr­ar, börn, makar, vin­ir, sam­ferða­menn. Þessi „lög­máls­bók“ er mest­megnis byggð á lyg­um, ef lag­færð, sæjum við ekki svona mik­inn ótta, órétt­læti, ofbeldi og stríð í heim­in­um.

Draumar okk­ar, hvort sem við erum vak­andi eða sof­andi, verða að martröð. Vak­andi þorum við varla að lifa, hrædd við álit ann­arra, á nálum við að þókn­ast öll­um, reyna að vera full­kom­in, getum ekki fyr­ir­gefið okkur fyrir að vera ekki al-­full­kom­in. Við verðum sjálfum okkur verst. Höfnum eigin lík­ama, hugs­unum og til­finn­ing­um. Þess vegna setjum við á okkur félags­legu grím­urnar / per­sónu­leik­ana, leikum eitt hlut­verk heima, annað í vinn­unni, þriðja með félög­unum – þorum ekki að vera við sjálf. Per­sónu­legur styrkur okkar minn­kar, kraft­ur­inn fer allur í að reyna að halda and­lit­inu eða öllu heldur grímunni.

Mig langar til þess að biðja þig, les­andi góð­ur, að búa til ljúf­fenga kær­leiks- og blá­berja­súpu (Blueberry soup) með mér, svo að við svörum sam­eig­in­lega rann­sókn­ar­spurn­ingu minni. Ástæða: „ÞÚ skiptir máli“ – þín hug­un, þín við­horf, þínar gjörð­ir. Þetta er sú súpa, sem fram­tíð lands­ins byggir á. For­eldrar vita, að börn þurfa : Aga, tíma og ást. Tvær megin til­finn­ingar búa innra með okk­ur, en þær eru kær­leikur og ótti. Við­horfin til þeirra eru það tungu­mál, sem skammta­fræði lík­ama okk­ar, yfir­gena­erfða­fræðin og inn­ræt­ingin túlkar sem veru­leika. Sé trú­in/von­in/sann­fær­ing­in/kær­leik­ur­inn til heil­brigði, sam­kenndar og gleði með hvern dag nægi­lega sterkir þættir auk árvekni og ein­beit­ing­ar, marg­faldar það árangur þinn í líf­inu. Vís­inda­rann­sóknir síð­ustu ára sýna okk­ur, hve hugs­un, við­horf, matur og teng­ing hins innra við nátt­úr­una og annað fólk hefur gíf­ur­lega mikið að segja til vellíðunar og við­halds heilsu. Ég trúi því, að: 

• með efl­ingu til­finn­inga­þroskans geti ég fundið meiri ham­ingju, kær­leika, gleði og frið, eflt sam­hug og sam­vinnu 
• við­horf mín skapi mitt líf, mína ver­öld 
• ég geti breytt við­horfum mín­um, sam­rým­ist þau ekki því lífi, sem ég vil lifa

Hvernig get ég þá náð þeim árangri? 

• með þjálfun vit­und­ar­innar
• nái betri teng­ingu við hið æðra innra með mér
• losi vit­und mína við for­dóma og þröng­sýni
• efli sam­hug, sam­vinnu, kær­leika, frið og ham­ingju 

Hvert verður þá hlut­verk hvers og eins í þeirri þró­un? Breyt­ingar hefj­ast ætíð hið innra. Því er áskorun mín til hvers og eins svohljóð­andi: „ÞÚ skiptir máli“. Settu þér eft­ir­far­andi mark­mið: 

• að vera víð­sýnn og sannur
• sýndu öllum sam­kennd og virð­ingu
• vertu heið­ar­leg­ur, djarfur en gef­andi
• skiptu um skoð­un, ef sú þjónar ekki mark­miðum þínum í líf­inu
• efldu sam­vinnu 
• yfir­gefðu dóm­ara­sætið
• forðastu að kasta skuld á aðra, vera fórn­ar­lamb eða með­virkur
• berðu ábyrgð á eigin lífi og sýndu sam­fé­lags­lega ábyrgð
• fylgdu Gullnu regl­unni
• leit­aðu og þú munt finna þitt sanna – ég –

Í sögu Paulo Coelo kenndi Alkem­ist­inn sögu­hetj­unni Santi­ago að fylgja hjarta sínu, „því þar er fjár­sjóð­inn þinn að finna“. Dreng­ur­inn lærir Alls­herj­ar­mál Heims­ins, að skilja órjúf­an­legt sam­hengi hlut­anna, órofa tengsl manns og nátt­úru, mátt ástar og trausts, vinds­ins og trú­ar­innar á for­sjón hins góða. „Sann­ar­lega er lífið rausn­ar­legt við þann sem lifir sam­kvæmt Örlaga­kosti sín­um“. Lát hjarta ráða för, fylgdu draumum þín­um. Grunn­ur­inn er sá, að maður á að vera heill og sannur í orðum sínum og gjörð­um. Sögu­hetj­an, Santía­gó, fann síðan fjár­sjóð­inn heima.

Elsku­legi les­andi! Þín bíður þessi mik­il­væga spurn­ing: „ Mun vora í þinni vit­und?“ Á meðan þú leitar svars í huga þínum og hjarta, bið ég þig að íhuga:

• boð­skap Alkem­ist­ans um, að svarið felist í ein­fald­leik­an­um, hinu „fagra, góða og sanna“
• mik­il­vægi vit­undar þinn­ar, sam­vistar við nátt­úr­una og gjafir hennar
• hvað þú hugsar og hvernig þú vinnur úr til­finn­ingum þínum
• hvað þú borðar og frá­sogar eftir mál­tíð
• hvernig þú hreyfir þig
• hvernig þú hvílist og sefur
• hvernig þér tekst að forð­ast streitu
• hvernig þér tekst að sýna öllum sam­kennd, virð­ingu og kær­leika 

Vit­undin og vilj­inn að fram­kvæma þessi atriði er:

• lyk­ill­inn að vellíðan mann­kyns
• opnar okkur inn­sýn í hið flókna meist­ara­verk sköp­un­ar­innar
• sýnir okk­ur, hvernig öll kerfin vinna saman til upp­bygg­ing­ar, þroska og end­ur­nýj­un­ar 

Þjálfum hug­ann, látum ekki inn­ræt­ingu eða sjálf­stýr­ingu und­ir­með­vit­undar stjórna lífs­hlaupi okk­ar. Sann­fær­ing mín er sú, að þá muni „Vorið vaxa í Vit­und okkar allra, er Von­glöð höldum Saman fram á veg.“ Lífið er dýr­mætt, stór­feng­leg feg­urð hjarta þíns, hæfi­leikar þínir óend­an­leg­ir.

Jón­atan Livingstone Máfur var ósköp venju­legur máfur - en hann vildi eitt­hvað meira, fljúga bet­ur, hærra, flott­ar, svífa lengra, stinga sér úr enn meiri hæð - og hann æfði sig þrot­laust og lengi. Hann setti sér mark­mið og náði því - en hann komst lengra - hann gat flutt sig um set með hug­ar­afl­inu einu saman - þá var hann klár fyrir æðri víddir – „Er ég á himn­um? ", spurði hann. " Það er eng­inn slíkur stað­ur, engin stund. Himna­ríki er að ná full­komn­un, en full­komnun hefur engan mæli­kvarða... þú getur flogið í for­tíð og fram­tíð, en þá tekur það ánægju­leg­asta, erf­iðasta, mik­il­væg­asta verk­efni við, verk­efn­ið...að fljúga inn í til­gang góð­mennsku og ástar", sagði gamli máf­ur­inn. Hann virt­ist síðan leys­ast upp, en hans síð­ustu orð voru: " Haltu áfram að æfa þig í kær­leika ". Jón­atan tók að kenna flug­kúnstina, kenna ungum óreyndum máfum af áfergju og list. Það eru engin tak­mörk - bara þrá eftir full­komnun í kær­leika, virkjun alls sem er. Bhut­an-­búar eiga sér fjóra sam­fé­lags­-horn­steina. Jafn­framt ætti sér­hver ein­stak­lingur að byggja á hinum fjóru horn­steinum Don Miguel Ruiz, en þeir hljóma svo:

1. Vera sannur í tali, hrein­skipt­inn, með sann­leika og kær­leik í fyr­ir­rúmi
2. Taka ekk­ert per­sónu­lega - það sem aðrir gera og segja, því þeir spegla sinn veru­leika og sína drauma - ekki útsetja sig með því móti fyrir óþarfa leiða og áhyggjum
3. Taka engu sem sjálf­sögðum hlut, kryfja til mergjar, spyrja sjálfan sig og aðra spurn­inga til þess að forð­ast mis­skiln­ing og óró­leika sál­ar­innar
4. Gera alltaf sitt besta - það besta breyt­ist vita­skuld, fer t.d. eftir heilsu­fari og aðstæðum hverju sinni. Sé ekki tekið til­lit til þessa, er hætta á óvægnu sjálfs­mati, sorg og eft­ir­sjá

Því segi ég að lok­um: ÞÚ skiptir máli. Stattu með þér. Martin Luther King sagði. „ I have a dream.“ Ég á mér líka draum líkt og hvert ykk­ar. Hann er bæði til­eink­aður þér, les­andi góður og sam­fé­lag­inu okk­ar. Draumur minn er, að við gerum nú saman góða súpu kær­leika og sam­kennd­ar, kryddum hana með virð­ingu, hóf­semi, rétt­læti og hinum þjóð­gild­un­um. Hvetjum hvert ann­að, hrósum fyrir góðar gjörð­ir, atorku, seiglu og þraut­seigju, ekki síst á erf­ið­leika­tím­um. Þannig sköpum við enn betra sam­fé­lag. Ein­lægar óskir mínar til þín, fjöl­skyldu þinnar og vina um vel­farnað í nútíð og fram­tíð. „Gleði­legt vor í vit­und“.

Höf­undur er lækn­ir.