Í skiln­að­ar­málum hefur margt breyst á síð­ustu ára­tugum bæði í lög­gjöf og þjón­ustu. Um 1980 þegar skiln­að­ar­tölur á Íslandi tóku að stíga, fór sam­fé­lags­um­ræða að opn­ast um skiln­að­ar­mál. Fag­fólk og fræði­menn hófu að fræða og rann­saka, birta greinar og miðla fræðslu til almenn­ings. Ein fyrsta íslenska rann­sóknin beind­ist að sam­eig­in­legri for­sjá (Áfram for­eldr­ar, 2000). Í kjöl­farið fylgdu fleiri, m.a. um jafna búsetu, kyn­slóða­sam­skipti og rétt barna (Eftir skiln­að, 2013). Félags- og fjöl­skyldu­ráð­gjafar héldu fyrstu nám­skeiðin sem höfðu það mark­mið að styðja for­eldra í skiln­aði, móta við­horf til að setja hags­muni og vellíðan barn­anna í fyr­ir­rúm, og leið­beina í því efni. Lög­gjaf­inn var seinn að taka við sér, sem er of langt mál að rekja hér, en í dag búum við að lög­gjöf sem skapar for­eldrum betri for­sendur til að vinna saman að því að setja vellíðan barn­anna í fyrsta sæti. Mik­il­vægt fram­faraskref í því efni er efld þjón­usta sveit­ar­fé­laga fyrir skiln­að­ar­for­eldra.

Covid ógnar vellíðan og jafn­vægi í fjöl­skyld­um 

Vel er þekkt, bæði úr rann­sóknum og reynslu, að pör og fjöl­skyldur ráða mis­jafn­lega vel við álag og ógn­ir. Styrk­leika­þættir eins og aðlög­un­ar­hæfni, seigla og sam­staða, ásamt traustu bak­landi, geta skipt sköpum við áföll og kreppu­á­stand. Þegar álag dregst á lang­inn, eins og reyndin er með covid-ógn­ina, reynir enn frekar á þessa þætti. Upp kemur aukin þörf fyrir hald­reipi og aðstoð utan­frá. Eitt birt­ing­ar­form óör­yggis og ráða­leysis er kvíði, reiði, stuttur þráður í sam­skiptum og skert hæfni til að halda mörk. Þegar dag­leg til­vist raskast, bak­land er veikt og skortur er á stuðn­ingi getur orðið stutt í stjórn­leysi, upp­gjöf eða van­máttar við­brögð eins og and­legar og lík­am­legar ógn­an­ir, jafn­vel ofbeldi. Und­ir­liggj­andi ósátt hjóna getur blossað upp og minn­ingar um fyrri von­brigði, svik og sam­stöðu­leysi rifj­ast upp. Þau geta tengst fyrstu árum sam­búðar og barns­fæð­inga, en stundum líka sárri reynslu frá bernsku og upp­runa­fjöl­skyld­u.  Af því leiðir að skekkja í sam­skiptum og umgengni getur magn­ast í fjand­skap og stríð milli for­eldra. Börn á heim­il­inu fara ekki var­hluta af þess­ari ógn við dag­legt öryggi sitt og jafn­vægi, og þau geta farið að sýna ein­kenni van­líð­unar og ótta um sinn hag. 

Hér getur mark­viss hjóna- eða fjöl­skyldu­ráð­gjöf ráðið úrslitum um þróun mála. Með því að tjá erf­iðar til­finn­ingar sem parið varpar frá sér yfir á hinn aðil­ann -- hver sem rót þeirra er -- má greina til­finn­inga­legar for­sendur til að þróa leiðir til að takast sam­eig­in­lega á við vand­ann, breyta átökum í sam­stöðu. Þá geta þau með sam­stilltum kröftum mætt sam­eig­in­legri ógn, bæði þeirri sem kemur utan­frá og þeirri per­sónu­legu sem var geymd en ekki gleymd, og þannig náð að snúa þró­un­inni við. Þegar ekki tekst að ná þessum árangri í ráð­gjöf eða með­ferð, og ákvörðun um skilnað er óum­flýj­an­leg, er jafn mik­il­vægt að skapa rými til end­ur­skoð­un­ar, úrvinnslu og umhugs­unar í stað þess að grípa til skyndiskiln­að­ar. Þannig má vinna að upp­gjöri til heilla fyrir bæði börnin og for­eld­rana og þannig bæta fram­tíðar for­eldra­sam­vinnu eftir skiln­að.. 

Það er allra hagur að styrkja það sem heilt er, stækka hlut­fall órof­inna fjöl­skyldna með börn, en líka að koma í veg fyrir skað­semi skiln­aðar og vinna að bættum hag ein­stæðra for­eldra og barna þeirra, hverjar sem for­sendur þeirrar fjöl­skyldu­gerðar eru. 

Nýtt verk­færi og vinnu­lag – Sam­vinna eftir skilnað – barn­anna vegna

Fyr­ir­liggj­andi laga­á­kvæði um skyldu sveit­ar­fé­laga skv. 17. gr. laga um félags­þjón­ustu sveit­ar­fé­laga nr. 40/1991 til að veita skiln­að­ar­for­eldrum stuðn­ing, ráð­gjöf og fræðslu hefur end­ur­lífg­ast með nýju verk­færi, fram­fara­skrefi sem skapar sókn­ar­færi til að vernda börn í skiln­aði for­eldra.  Þetta nýja verk­færi er háþró­að, rann­sókna­grundað og gagn­reynt þjón­ustu­úr­ræði í skiln­að­ar­mál­um, SES, sam­vinna eftir skilnað -- barn­anna vegna. 

SES-verk­færið er þróað af dönskum sér­fræð­ing­um. Umsjón með inn­leið­ingu þess á Íslandi hafa grein­ar­höf­und­ar, sem einnig hafa komið að þýð­ingu og stað­fær­ingu fræðslu­efn­is­ins , þjálfun fag­fólks, skrán­ingu og mati á árangri. Sjá nánar á www.­sam­vinna­eft­ir­skilna­d.is. Hug­mynda­fræði­legur grunnur úrræð­is­ins felst í rétti barns­ins til beggja for­eldra, fyrir sem eftir skiln­að, og í rétt­indum og skyldum beggja for­eldra til ábyrgðar á upp­eldi barns­ins, til­finn­inga­legu öryggi þess og fram­færslu frá fæð­ingu til sjálf­ræð­is. Í úrræð­inu, sem er með þrí­skiptri áherslu, bein­ist fræðsla og stuðn­ingur fyrst og fremst að því að styðja barnið gegnum skiln­að­ar­ferlið; í öðru lagi að bæta sam­skipti og sam­vinnu for­eldranna, og í þriðja lagi að for­eldr­inu sem ein­stak­lingi. Þannig fá þeir full­orðnu styrk og verk­færi til að ná betri tökum á sjálfum sér og verða hæf­ari til for­eldra­sam­stafs, en umfram allt sátt­ari sem ein­stak­lingar í skiln­að­ar­krepp­unni, með traust­ari tök og upp­byggi­lega fram­tíð­ar­sýn fyrir sig og börn­in. 

Mat á árangri þessa úrræðis sem lesa má um í fjölda fræði­greina, sýnir ótví­ræðan ávinn­ing fyrir bæði for­eldra og börn. Sá ávinn­ingur snýr að betra til­finn­inga­legu jafn­vægi og líðan barn­anna, betri heilsu og atvinnu­þátt­töku for­eldra í skiln­að­ar­krepp­unni og færni for­eldra til að stilla saman strengi sína í jákvæðu sam­starfi kringum barnið til að leiða það áfram við breyttar aðstæð­ur.

SES skapar tæki­færi fyrir íslenskar fjöl­skyldur á tímum veirunnar

Tíma­bært var að koma á slíku úrræði fyrir fjöl­skyldur á Íslandi þar sem gera má ráð fyrir að um 40% hjóna­banda ljúki með skiln­aði. Und­an­farið -- og ekki síst nú við for­dæma­lausar aðstæður fyrir fjöl­skyldur á þessu ári -- er sér­stak­lega mikil þörf á að huga að for­varn­ar­gildi þess að styðja við það sem heilt er og draga sem mest úr skaða barn­anna af skiln­aði með átök­um. Af þeim uþb. 1200 börnum sem árlega þurfa að aðlag­ast breyttu lífi vegna skiln­aðar for­eldra sinna er meiri­hluti enn á unga aldri. Vax­andi hluti barna á Íslandi hefur notið umhyggju og umönn­unar beggja for­eldra frá fæð­ingu, þökk sé virkri fæð­ing­ar­or­lofstöku feðra. Það hefur styrkt tengsla­myndun feðra og barna og skapar þannig góðar for­sendur fyrir ábyrgu og virku for­eldra­sam­starfi -- fyrir sem eftir skiln­að.  

SES-­þjón­ustu­líkanið hefur nú, fyrir til­stuðlan félags­-og barna­mála­ráð­herra, verið inn­leitt sam­kvæmt samn­ingi  í tveimur reynslu­sveit­ar­fé­lögum á Íslandi, Hafn­ar­firði og Fljóts­dals­hér­aði. Covid hefur vissu­lega hamlað fram­þróun fram­kvæmd­ar­innar en til að mæta því er nú stefnt að fram­leng­ingu reynslu­tím­ans í þessum sveit­ar­fé­lög­um. Þrátt fyrir skakka­föllin í inn­leið­ing­ar­ferl­inu vegna covid hefur kynn­ing­ar­starfi verið fylgt eft­ir. Þannig sækj­ast nú sífellt fleiri sveit­ar­fé­lög eftir að geta gerst aðilar að samn­ingi við íslenska félags­mála­ráðu­neyt­is, um stuðn­ing við inn­leið­ingu og fram­kvæmd þessa fjöl­skyldu­úr­ræðis þar sem hag barns­ins og líðan er skipað í önd­vegi. Til þess þarf póli­tískan vilja og sam­stöðu þeirra sem vilja treysta vel­ferð barna í sam­fé­lags­um­róti og upp­lausn tengsla á okkar tím­um.

Sjá nánar upp­lýs­ingar á www.­sam­vinna­eft­ir­skilna­d.is.

Gyða Hjart­ar­dóttir er félags­ráð­gjafi MA, aðjúnkt við HÍ og sér­fræð­ingur í mál­efnum barna og sátta­með­ferð hjá Sýslu­mann­inum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu. Sig­rún Júl­í­us­dóttir er pró­fessor emeritus, félags­ráð­gjaf­ar­deild Háskóla Íslands og fjöl­skyldu­þerapisti hjá ­Með­ferð­ar­þjón­ust­unni Tengsl/­Sam­skipta­stöð­in.