Í fréttum Arn­ars Þórs Ing­ólfs­sonar í Kjarn­anum þann 23. og 24. októ­ber sl. er vönduð umfjöllun um til­lögur að breyt­ingum á aðal­skipu­lagi Reykja­vík­ur­borgar sem nú eru komnar í form­lega kynn­ingu.

Ljóst er að mikil vinna hefur verið lögð í breyt­ing­arnar og á Reykja­vík­ur­borg og ráð­gjafar hennar heiður skil­ið. Þá sér­stak­lega fyrir metn­að­ar­full mark­mið sem eru sett í þágu lýð­heilsu og lífs­gæða. Í nefndum kynn­ing­ar­gögnum seg­ir:

„Við skipu­lagn­ingu og hönnun íbúð­ar­byggðar verði gæði hús­næð­is­ins og nærum­hverfis þess í fyr­ir­rúmi. Í því sam­hengi þarf m.a. að horfa til stærða íbúða fyrir mis­mun­andi fjöl­skyldu­gerðir og sam­býl­is­form, birtu­skil­yrða, hljóð­gæða og loft­gæða í íbúð­um, sem og inn­görðum og nærum­hverfi hús­næð­is­ins, hæð bygg­inga og fjar­lægða milli þeirra, dýpt hús­bygg­inga og hlut­fall úti­svæða til leiks og dvalar þar sem sólar nýtur bróð­ur­part dags.“

Grein­ar­höf­undar taka heils hugar undir þessi mark­mið og fagna þeim. Þeir eru samt áhyggju­fullir í ljósi reynslu síð­ustu ára. Það á eftir að sjá hvernig þessi fal­legu mark­mið skila sér í hverfa­skipu­lagi, deiliskipu­lagi og end­an­legri byggð. Hættan er sú að fjár­hags­legir hags­munir ráði of miklu og byggt verði of mikið og of þétt. Í þessu efni er rétt að nefna mik­il­vægar nið­ur­stöður fræði­manna:

„Fé­lags­leg vanda­mál og streitu­þættir í umhverfi eru að jafn­aði meiri og útbreidd­ari í borgum en úti á lands­byggð­inni. Hverfi með miklum þétt­leika byggðar ein­kenn­ast af hærri glæpa­tíðni, dán­ar­tíðni, félags­legri ein­angr­un, loft­mengun og hávaða.(Freeman H. Mental health and the environ­ment. 1st ed. London: Churchill Livingsto­ne, 1984.)

Vandi okkar sem ráð­gjafa á sviði hljóð­vistar og lýs­ingar er sá að þegar við komum að borð­inu er búið að ákveða skipu­lag byggð­ar­innar og því verður litlu breytt til batn­að­ar. Það er mik­il­vægt að við komum að verki strax á skipu­lags­stigi til þess að koma góðu til leiðar á okkar fagsvið­um. Vondu skipu­lagi verður ekki bjargað með „bygg­ing­ar­tækni­legum aðgerð­um“ eins og gjarnan er haft á orði af full­trúum skipu­lags­yf­ir­valda.

Á sviði hljóð­vistar er áhyggju­efni að verið er að teikna nýja íbúða­byggð þétt við stofnæðar umferð­ar. Miklu nær væri að byggja skrif­stofu­bygg­ingar og atvinnu­hús­næði næst stofnæðum og leyfa íbúa­byggð­inni að vera í skjóli til þess að tryggja góða hljóð­vist og ótrufl­aðan svefn. Benda má á leið­bein­ingar Alþjóða heil­brigð­is­stofn­un­ar­innar í þessu efni. Vand­inn er sá að við stofn­brautir höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins er glugg­inn sem bíla­um­ferð dettur niður ein­ungis frá u.þ.b. 01:30 til 04:30 að nóttu. Það er of stuttur svefn. Þung öku­tæki sem fara hjá á leyfi­legum hraða stofn­brauta vekja fólk upp af svefni. Þetta þekkja íbúar sem búa í nágrenni stofn­brauta. Eru allir búnir að gleyma átök­unum við breikkun Reykja­nes­brautar í gegnum Garða­bæ?

Hér ráða oft sjón­ar­mið fjár­festa og bygg­ing­ar­að­ila sem segja ekki markað fyrir atvinnu­hús­næði og vilja byggja íbúðir sem gefa meira í aðra hönd. Það er ómögu­legt að láta slík sjón­ar­mið koma niður á lýð­heilsu og lífs­gæðum með heilsu­spill­andi íbúð­ar­hús­næði. Um þetta er m.a. fjallað í grein Lárusar og Ólafs sem ber nafnið Sefur þú nógu vel; ef ekki hvað veld­ur? sem birt­ist þann 16.03.2018 í Morg­un­blað­inu. Í með­fylgj­andi töflu sjást alvar­leg áhrif svefn­leysis af völdum umhverf­is­há­vaða á lýð­heilsu: 

Það er mjög ánægju­legt að Evr­ópu­sam­bandið hefur tekið bar­átt­una við stig­vax­andi hávaða í umhverf­inu upp á sína arma. Við Íslend­ingar erum því skyldug til þess að kort­leggja hávaða við helstu umferð­ar­æðar og flug­velli og birta útreiknuð hávaða­kort opin­ber­lega. Sér­stök ákvæði eru um upp­lýs­inga­skyldu gagn­vart almenn­ingi. Les­endur eru hvattir til þess að kanna rétt sinn í þessu efni. Aðild­ar­þjóðir eru jafn­framt skyldugar til þess að stuðla að fækkun íbúða sem standa í of miklum hávaða með aðgerða­á­ætl­un­um. Ný íbúða­byggð þétt við stofn­brautir fer í þver­öf­uga átt.

Grein­ar­höf­undar sjá ekki betur en að helsta verk­færið hér á landi til þess að skoða aðkomu dags­ljóss inn í bygg­ingar við skipu­lags­vinnu sé notkun skugga­varps. Það er notað til þess að meta aðkomu sólar að ytri skel bygg­inga og umhverfis þeirra. Skugga­varp er afhent með skipu­lags­upp­drætti fyrir jafn­dægur og sum­ar­sól­stöð­ur. Ekki er tekið til­lit til þeirrar dýr­mætu kvöldsólar sem við njótum á Íslandi að sumri til. Sama gildir um tak­mörkun á dags­lýs­ingu við skýj­aðan him­inn eða þegar sólar nýtur ekki við. Af þessum sökum hafa grein­ar­höf­undar ásamt fleirum sent inn athuga­semdir vegna deiliskipu­lags nýs Skerja­fjarð­ar. Rann­sóknir hafa sýnt að sól­ar­ljós stuðlar að auk­inni myndum serótóníns sem lyftir geði, þrótti og hækkar kjarna­hita lík­am­ans; sem ann­ars er lækk­aður að nóttu til. (Turner PL, Van Someren EJ, Main­ster MA. The role of environ­mental light in sleep and health: effects of ocular aging and cat­aract sur­gery Sleep Med Rev 2010 Aug;14(4):269-80). Rann­sóknir hafa einnig sýnt að betri aðkoma dags­ljóss teng­ist auknum afköst­um, betri náms­ár­angri, betri ein­beit­ingu og auknum þæg­ind­um; eins og að sjá hluti og umhverfi bet­ur. (Ed­wards, L., Torcell­ini, P. (2002) A Litera­t­ure Review of the Effects of Natural Light on Build­ing Occupants, National Renewa­ble Energy Laboratory, U.S. Depart­ment of Energy.)

Þegar lagt er upp með að byggja hátt og þröngt fá efstu hæð­irnar bestu skil­yrð­in. Þar er ávallt góð aðkoma dags­ljóss; þegar þess nýt­ur. Dags­ljós nýt­ist u.þ.b. 4 m inn í íbúðir frá glugga­flöt­um. Þegar bygg­ing er 15 m djúp er nýt­an­legt dags­ljós í rétt lið­lega helm­ingi íbúða á efstu hæð­um; þar sem gluggar eru í tvær átt­ir. Þegar dýptin eykst í 20 m eða meira tak­markast nýt­ing dags­ljóss líka á efstu hæð­um. Allt aðra sögu er að segja um íbúðir á neðstu hæð­um. Í þéttri byggð hefur umhverfið mikið að segja um aðkomu dags­ljóss þar. Bæði nálægð, lega og hæð nálægra bygg­inga; sem og svalir og teg­und glerja, getur tak­markað aðkomu dags­ljóss­ins sbr. með­fylgj­andi ljós­mynd­ir. Gott skipu­lag og full­nægj­andi ákvæði í bygg­ing­ar­reglu­gerð verða að stuðla að góðri aðkomu dags­ljóss inn í íbúðir eigi að tryggja lýð­heilsu og lífs­gæði íbúa.

Í breyt­ingu á aðal­skipu­lagi Reykja­vík­ur­borg­ar, sem nú liggur til kynn­ing­ar, kemur fram að tekið sé til­lit til hnatt­stöðu lands­ins og umhverf­is­að­stæðna. Þannig er mikil áhersla lögð á aðkomu dags­ljóss; sér­stak­lega sól­ar­ljóss, inn í íbúðir og á græn svæði. Þessu taka grein­ar­höf­undar fagn­andi eins og áður seg­ir. Við nán­ari lestur kemur þó í ljós alvar­legt vanda­mál sem er gefin við­mið fyrir leyfi­lega hæð bygg­inga. Skil­greind eru stór svæði með að hámarki 5 hæð­um, önnur svæði eru til­greind með 5 til 8 hæð­um. Þriðji flokk­ur­inn er bygg­ingar hærri en 9 hæð­ir. Leyfð frá­vik frá þessu eru -1 til +2 hæðir með rök­stuðn­ingi.

Það sem vekur sér­staka athygli í þessu sam­bandi er að í aðal­skipu­lagi Reykja­vík­ur­borgar frá árinu 1966 liggja nákvæm­lega sömu lýð­heilsu mark­mið til grund­vall­ar: Vitnað er í hnatt­stöðu og umhverf­is­að­stæð­ur. Lögð er mikil áhersla á aðkomu dags­ljóss; þar með talið sól­ar­ljóss, inn í bygg­ing­ar. Sér­stak­lega er tekið fram mik­il­vægi aðkomu sólar að leik­svæðum barna. Aðferðin árið 1966 til þess að ná þessum mark­miðum aðal­skipu­lags er hins­vegar gjör­ó­lík því sem áður er greint: Byggja á 1. til 3. hæða íbúða­hverfi til að tryggja vist­væna byggð. Mögu­lega var nálg­unin árið 1966 heldur íhalds­öm. Hún tryggir mjög gott dags­ljós í íbúð­um; mögu­lega að ein­hverju leyti á kostnað götu­lífs. Það má þó á milli vera.

Fram­an­greind mark­mið aðal­skipu­lags um lýð­heilsu og lífs­gæði eru ekki tölu­sett og hafa verður í huga að bygg­ing­ar­reglu­gerð tryggir ekki þessi gæði. Það er von­andi að almenn­ing­ur, yfir­völd, Reykja­vík­ur­borg og fjöl­miðlar styðji okkur ráð­gjaf­ana í að bæta reglu­verkið til þess að tryggja umrædd mark­mið. Við mætum gjarnan þögn­inni þegar við leitum til við­kom­andi stofn­ana um úrbætur í þágu þjóð­ar. Það tók til að mynda heil 12 ár að fá end­ur­bætur á bygg­ing­ar­reglu­gerð með til­liti til hljóð­vist­ar. Hún er alls endis ófull­nægj­andi þegar dags­lýs­ing á í hlut; þ.e. í skipu­lagi byggðar m.t.t. sól­ar­ljóss og dags­birtu. Nú liggja form­legt erindi og til­lögur til úrbóta á borði nýs for­stjóra Hús­næð­is- og mann­virkja­stofn­un­ar. Hann hefur ekki stað­fest mót­töku erind­is­ins þrátt fyrir vin­sam­lega beiðni þar að lút­andi. Ósk­andi er að for­stjór­inn og hans fólk ein­hendi sér í verk­ið. Ef reynslan lýgur ekki gætum við þurft víð­tækan stuðn­ing almenn­ings og fjöl­miðla til þess að koma góðu til leið­ar. Það væri ómögu­legt að þurfa aftur að bíða í 12 ár eftir sjálf­sögðum end­ur­bótum á reglu­verk­inu. Við getum litið til nágranna­þjóða okkar á Norð­ur­löndum í þessu efni.

Hér með hvetja grein­ar­höf­undar sveit­ar­fé­lög á höf­uð­borg­ar­svæð­inu ein­dregið til þess að end­ur­skoða þétt­ing­ar­á­form sín í þágu lýð­heilsu og lífs­gæða. Förum var­lega og forð­umst að nýjar íbúðir standi í óbæri­legum hávaða og skugga. Tryggjum að götu­myndir veiti birtu og yl í okkar kalda landi.

Dr. Ásta Loga­dóttir er verk­fræð­ingur hjá Lotu, Dr. Lárus S. Guð­munds­son er dós­ent við Háskóla Íslands og Ólafur Hjálm­ars­son er verk­fræð­ingur hjá Tri­vium ráð­gjöf. 

Mynda­texti 2: Í þéttri byggð stela svalir dýr­mætu dags­ljósi þegar þær eru stað­settar yfir gluggum neðri hæða