Þegar stór mál reka á fjör­urnar skiptir miklu hvernig á móti þeim er tek­ið. Far­sæl fram­vinda og hag­felld nið­ur­staða getur einmitt oltið á því að það tak­ist að hemja umræð­una og halda stað­reyndum og góð­vilj­aðri leit að bestu lend­ing í for­grunni. Yfir­veguð rök­ræða getur farið fram, þótt heitar til­finn­ingar og sterk og jafn­vel ástríðu­full afstaða, haldi mörgum við efn­ið.

Því miður virð­ist það ekki vera þannig með mál­efni Hálend­is­þjóð­garðs­ins. Mið­há­lendi Íslands, með jöklum, eld­fjöll­um, fljótum og hita­svæð­um, auðnum og vinj­u­m, er ótví­rætt það verð­mæti sem dregur fólk til sín og er einna mik­il­væg­asti drif­kraftur ferða­þjón­ustu. Hálendið er þannig ótví­rætt mik­ils virði, auð­lind með sínum nátt­úruperlum sam­eign okkar allra og alger­lega óháð því hvort dóm­stólar valda­kerf­is­ins hafa lýst til­tekin land­svæði „þjóð­lend­ur” eða ekki.

Frum­varp umhverf­is­ráð­herra um þjóð­garð á mið­há­lendi Íslands er hik­laust eitt mark­verð­asta mál­efni sem sitj­andi rík­is­stjórn setti á dag­skrá í stjórn­ar­sátt­mál­an­um, og raunar eitt af fáum sem virð­ist halda fram almanna­rétti gagn­vart sér­hags­munum valda­stétt­ar, umsvifa­manna eða fjár­festa.

Þess vegna er ég sér­stak­lega áhuga­samur um að þetta mál fái jákvæðan fram­gang og vinnslu í Alþingi. Frum­varpið er búið að fara í gegn­um býsna langt und­ir­bún­ings- og sam­ráðs­ferli, þar sem sveit­ar­stjórnir aðliggj­andi sveit­ar­fé­laga og fjöl­margir hags­muna­að­ilar hafa fengið tæki­færi til að leggja að mörk­um. Búið er að taka til­lit til mjög margra athuga­semda og „krafna” af hálfu meintra hags­muna­að­ila.

Mála­miðlun hefur þegar verið gerð

Í fyrsta lagi er til að mynda búið að heim­ila að umsvif Lands­virkj­unar á þegar rösk­uðum svæðum verði nán­ast ótak­mörkuð ef ég les þetta rétt og þjóð­garð­ur­inn skilur þau eftir utan að mestu. Það tel ég reyndar mikið óráð enda skerðir það aug­ljós­lega mjög vernd­ar­gildi heild­ar­inn­ar. Á sama hátt er ekk­ert sem knýr á akkúrat núna að sækja inn í aukna orku­öflun á hálend­inu. Rétt er að halda því til haga að hávær­ustu kröfu­gerð virkj­un­ar­að­ila er mætt með þessu, þótt þeim sé ekki sjálf­krafa heim­ilað að ganga inn á ný svæði nema með vönd­uðum und­ir­bún­ingi og víð­tæku sam­ráði og sam­þykki.

Í öðru lag­i er sveit­ar­fé­lögum sem liggja inn á og að fyr­ir­hug­uðum þjóð­garði veittur alger for­gangur að skipu­lagi og stjórnun á svæðum þjóð­garðs­ins. Þetta atriði er að mínu mati ekki besta lausn­in, en rök­stutt með því að nauð­syn­legt sé að mæta „kröfum sveit­ar­stjórn­ar­fólks­ins” þannig að sá fyr­ir­ferð­ar­mikli valda­kjarni fáist til að vera með í verk­efn­inu. Þarna er langt gengið til móts við hávær og frekju­leg sjón­ar­mið „sveit­ar­stjórn­ar­klúbbs­ins” og því nær óskilj­an­legt að hluti sveit­ar­stjórna geti ekki látið þar við sitja heldur halda nú úti mjög ómál­efna­legum kröfum og ósann­gjörnu and­ófi gegn frum­varp­inu. Það er til að mynda sví­virði­leg óskamm­feilni að ljúga því nú upp að ekki hafi verið haft neitt sam­ráð við sveit­ar­stjórn­ir, þótt nið­ur­staða frum­varps­ins hafi ekki mæti ítr­ustu sér­-hyggju­sjón­ar­miðum fámenns hóps (ma. Í Blá­skóga­byggð) sem raunar vilja ekki neina verndun eða sam­eig­in­lega há­lend­is­frið­un.

Öskur­keppni

Í þriðja lagi fer nú fram afar hávær hópur sem gefur sig út fyrir að vera full­trúar jeppa­manna, veiði­manna, bænda og ferða­þjón­ustu­að­ila – og úti­vi­star­fólks – jafn­vel alls í senn. Samt á þessu hópur lítið sam­eig­in­legt í mál­flutn­ingi sínum annað en að fara fram með hávaða­sömum full­yrð­ingum og dylgj­um; jafn­vel beinum ósann­ind­um, og með köflum veru­lega rudda­legri orð­ræðu ma. í garð hins kurt­eisa og hóg­væra umhverf­is­ráð­herra.

Þessum hópi gerði Stein­grímur J Sig­fús­son óvæntan greiða með ótrú­lega heimsku­legum mál­flutn­ingi sínum úr ræðu­stól Alþing­is. Skíta­-­skæt­ingur þing­manns NA-­kjör­dæm­is, sem þaul­sætn­astur hefur verið á Alþingi, varð skyndi­lega að sam­ein­ing­ar­tákni hinna sund­ur­leitu hópa. Þannig varð gam­al­kunnur öskurtaktur þing­manns for­tíð­ar­innar til þess að soga til sín alla athygli og alls konar skring­i-­sjón­ar­mið þyrluðu upp mold­viðri og umluktu sig háreisti og ósönnum full­yrð­ingum og dylgj­u­m.Í hópi þeirra sem öskra hæst á móti Stein­grími virð­ist mest lagt út af þeirri lygi; að umferð verði bönn­uð; bæði akandi og ríð­andi, bændum gert ókleift að nýta beit og veiði­hlunn­indi, og alveg sér­stak­lega „að hreyfi­höml­uð­um” verði var­an­lega gert ómögu­legt að heim­sækja nátt­úruperlurnar á hálend­inu.

Aðilar í ferða­þjón­ustu, sem sumir hverjir hafa gert út á hálendisperlurnar án þess að leggja nokkra ein­ustu krónu á móti – hvorki til að sinna þjón­ustu né til mót­væg­is­að­gerða eða afgjalds – dylgja nú um að það „sé verið að búa til bákn” og ekki verði nokkur leið að kom­ast upp á hálendið með ferða­hópa nema „með löngu og kostn­að­ar­sömu umsókn­ar­ferli” (já og væri það ekki einmitt bara gott – að menn geti ekki gert út á nátt­úruperlurnar án und­ir­bún­ings og án skipu­lags eða end­ur­gjalds?) Og svo enn og aftur er klifað á því að skort hafi á sam­ráð við und­ir­bún­ing, og að ekki sé tekið til­lit til ábend­inga og hug­mynda, þegar hið gagn­stæða er raun­veru­leik­inn.

Það blasir svo sem við að mestu hávaða­belgirnir treysta því fjöl­miðl­arnir end­ur­varpi hæstu öskr­un­um, og því varð hið mjög svo óheppi­lega inn­legg Stein­gríms þeim afar kær­kom­ið. Já; og það er orðið ein­hvers konar „sam­ein­ing­ar­tákn.“ Það reynd­ist kær­komið ef til vill og ekki síst af því að þol almenn­ings gagn­vart þrá­setu Stein­gríms er orðið tak­markað og eins er fer­ill hans þannig að fleiri og fleiri átta sig á að hans póli­tík hefur lengst af skort trú­verð­ug­leika. Hann „er hvorki svo mikið vinstri eða græn” en miklu heldur ein­kennst af Mor­fís­stæl­um, stór­yrðum og sjálfs­upp­höfnum yfir­lýs­ing­um. Þar hefur Stein­grímur kall­ast á við það versta af íslenskri póli­tískri orð­ræð­u og vissu­lega á hann stóran þátt í að spilla fyrir mál­efna­legri vinnslu og góð­vilj­aðri rök­ræðu. Jafn­vel má halda því fram að hann sé enn að skeyt­ast við Davíð Odds­son og Morg­un­blað hans, og þeir kump­án­arnir njóta þess að fjöl­miðla­vað­all­inn hjálpar þeim. Þar taka þeir undir Björn Bjarna­son og Guðni Ágústs­son, og alls konar minni spá­menn stjórn­mál­anna, eins og Jón Gunn­ars­son og Lilja Alfreðs­dótt­ir, sigla í kjöl­far öskur-orð­ræð­unnar og reyna að fiska í grugg­inu.

Ferða­þjón­ustan mun þurfa mest á óspilltu hálend­inu að halda

Ekki virð­ist nokkur vafi á að óspillt nátt­úra hálend­is­ins; kyrrð og víð­átta fáfar­inna svæða, jöklar, eld­stöðvar og gróð­ur­vinjar eru mjög mikil verð­mæti. Slík verð­mæti á þjóðin öll og þau verð­mæti ber okkur að vernda til fram­tíð­ar, fyrir börnin okkar og barna­börnin og fyrir kyn­slóðir heims­borg­ara. Okkur ber einnig að virða menn­ing­ar­arf­inn, og það jákvæða í ferða­frelsi þeirra sem vilja fara með friði og lúta hóf­sömu skipu­lagi. Bændur og úti­vi­star­fólk eiga hefð­bund­inn nytja­rétt sem þarf að virða en um leið að halda innan þeirra marka að ekki feli í sér hættu á ofnýt­ingu eða yfir­gangi sem valdið getur skemmd­um. Vissu­lega eru enn stað­fest merki um ofbeit á við­kvæmum svæð­um, sem eru engum til sóma.

Á sama hátt er mik­il­vægt að halda aftur af þeim sem vilja fara um hálendið með sán­ingu og gróð­ur­setn­ingu og ger­breyta ásýnd og aðkomu, að því er virð­ist nán­ast án und­ir­bún­ings og skipu­lags. Þeir hinir sömu „öskra” gjarna á þá sem vilja var­kára nálgun og vilja sjá nátt­úr­legri fram­vindu og þróun gróð­ur­fars og kalla þá „for­mæl­endur svartrar nátt­úru­vernd­ar” eins og það sé eitt­hvað sem er slæmt eða jafn­vel afbrigði­legt. Auð­vitað vilja menn ekki vernda „sand­storm­inn” eða ösku­rokið og auð­vitað verða jafn­vel for­mæl­endur lúpínusán­ing­anna að við­ur­kenna að einn hluti af verð­mæti Sprengisands fel­ast einmitt í hrjóstrinu, sem speglar sam­spil „eld­virkni og jök­ul­tíð­ar” miklu fremur en ánauð mann­vistar síð­ustu 12 hund­ruð ára.

Stuðn­ingur við hálend­is­þjóð­garð yfir­gnæf­andi meðal almenn­ings

Nýlega tók Kjarn­inn saman yfir­lit um þróun við­horfa til hálend­is­frið­unar eins og skoð­ana­kann­anir hafa mælt það sl. 10 ár. Þar blasir við að stuðn­ingur við þjóð­garðs­hug­myndir er marg­faldur á móts við minni­háttar and­stöðu. Raun­veru­lega má líta svo á að and­staða við hálend­is­friðun sé „jað­ar­skoð­un“ innan við 10% lands­manna. Slíkt felur auð­vitað ekki sjálf­krafa í sér umræðu­bann eða neitt slíkt, en eins og hér er að ofan rakið þá er búið að taka rök­semdir hávær­ustu and­stöðu­hópanna til yfir­veg­un­ar, og taka í mörgum til­fellum fullt til­lit til þeirra sjón­ar­miða og svara öðrum með mál­efna­legum rökum í grein­ar­gerð­um. Einnig má vitna í nýlega meistar­rit­gerð Mich­ael Bis­hop til vitnis um efn­is­lega orð­ræðu og und­ir­strikun átaka­punkta, en um leið til vitnis um víð­tækan stuðn­ing við meg­in­hug­mynd­ina um þjóð­garð á hálend­inu.

Það er heið­ar­legt að taka sér­stak­lega fram að und­ir­rit­aður er í öllum atriðum fylgj­andi víð­tækri friðun hálend­is­ins og þar með tak­mörkun á umsvifum fram­kvæmda­að­ila. Ég tel m.a. rétt að setja öllum virkj­ana­fram­kvæmdum inni á mið­há­lend­inu afar þröng tak­mörk og ég tel einnig að þörf sé að taka upp virka stýr­ingu á umferð um við­kvæm­ustu svæð­in, en bæta um leið ferða­leið­ir. Ég tel að nauð­syn sé að koma í veg fyrir að ein­stakir umsvifa-að­ilar geti gert út á nátt­úruperlurnar án þess að sæta skipu­lagi og gjalda fyrir afnot nægi­lega til að reka þjón­ustu og vernda svæð­in, um leið og fénýt­ing sam­eig­in­legra auð­linda á alltaf undir öllum kring­um­stæðum að skila afgjaldi til þeirra land­svæða/sveit­ar­fé­laga sem taka á móti heim­sókn­ar­gestum eða eru lögð undir orku­vinnslu.

Þar af leið­andi er ég í meg­in­at­riðum fylgj­andi frum­varpi umhverf­is­ráð­herra um Mið­há­lend­is­þjóð­garð og vil sjá að frum­varpið fái mál­efna­lega með­ferð á Alþingi næstu vik­urnar og verði afgreitt sem lög fyrir þing­lok. 

Jafn­framt leyfi ég mér að gera þá kröfu fyrir hönd allra sæmi­legra Íslend­inga að menn haldi sig við hóf­semi í orð­ræð­unni og beiti rökum og fari rétt með stað­reynd­ir. Umhverf­is­ráð­herr­ann Guð­mundur Ingi er klár­lega þekktur að því að vera sjálfur kurt­eis og almennt vamm­laus í orð­ræðu­stíl og afar sann­færður umhverf­is­vernd­ar­sinni, og með til­liti til þess er sann­gjörn krafa að honum séu ekki borin á brýn önnur eða ann­ar­leg sjón­ar­mið. Verst er þó þegar ein­hvers konar rasískum óþverra er blandað í upp­hróp­an­irnar sem á honum ganga eða stuðn­ings­mönnum hálend­is­frið­un­ar­inn­ar.

Flestir vilja jú finna ásætt­an­legan og var­an­legan ramma fyrir verndun og far­sæla nýt­ingu hálend­is­ins í þágu fram­tíð­ar­inn­ar. Nægi­lega margar skoð­ana­kann­anir hafa stað­fest jákvætt við­horf til stofn­unar hálend­is­þjóð­garðs á umliðnu árum þar sem stuðn­ingur er yfir­gnæf­and­i og því er ekki mál­efna­legt að hlaupa eftir sér­tækum kröf­um mjög fámenn­ra og sund­ur­leitra hópa, sama hvað menn öskra hátt.

Klárum málið til jákvæðrar nið­ur­stöðu

For­dæmum skít­kast og róg. Stöðvum yfir­gang og inni­halds­lausan hávaða, en vinnum mál­efni hálend­is­frið­unar til jákvæðrar nið­ur­stöð­u. 

Við vitum að það verður ekki öllum gert til hæf­is; en endi­lega reynum að halda þeim sem hæst öskra í tak­mörk­uðum „berg­máls­helli“ þar sem þeir mæta einkum eigin hávaða, en fá ekki að rugla í þeim sem vilja finna bestu lend­ing­una fyrir heild­ar­hags­muni fjöld­ans og fram­tíð­ar­inn­ar.  

Höf­undur er fyrr­ver­andi fram­kvæmda­stjóri.