Nú, á sumr­inu 2021, þegar þetta er skrifað rétt fyrir sum­ar­sól­stöður er kóvi­dinu tekið að slota víða um heim­inn, með und­an­tekn­ingum þó, en bólu­setn­ingar í fjöl­mörgum löndum ganga vel.

Far­ald­ur­inn hefur hrist upp í ýmsum hlutum og sumir segja að ver­öldin muni aldrei verða söm eftir að honum slotar af alvöru, sem verður kannski eftir um 1-3 ár, því stór svæði víða um heim eiga enn eftir að fá nægt bólu­efni, t.d. hinn svo­kall­aði „þriðji heim­ur.“ 

En heims­byggðin mun á end­anum kom­ast yfir þetta og gera það í krafti vís­inda og þekk­ing­ar.

Það er þó annað sem er mikið áhyggju­efni og mun senni­lega hafa alvar­leg áhrif til fram­tíðar en það er það sem ég vil kalla „að­förin að lýð­ræð­in­u.“

Það er nefni­lega svo að víða um heim er verið að sauma að lýð­ræð­is­legum rétt­indum almenn­ings með ýmsum hætti. Þetta er grafal­var­leg þróun og teng­ist kóvid19 með þeim hætti að í nokkrum fjölda landa hafa lög verið sett í skjóli kóvids­ins sem hefta eða draga úr lýð­ræð­inu.

Byrjum í Rúss­landi. Senni­lega hefur Rúss­land ekki verið jafn ófrjálst lengi, eða allt frá því að komm­ún­ism­inn féll og Sov­ét­ríkin hrundu árið 1991. Marg­vís­leg lög hafa verið sett í Rúss­landi á und­an­förnum árum, í valda­tíð Vla­dimírs Pútíns, sem setja frels­inu skorð­ur. Meðal ann­ars sem hefta starf­semi ýmissa frjálsra félaga­sam­taka í land­inu. Starf­semi slíkra sam­taka er nán­ast ómögu­leg í Rúss­landi sam­tím­ans. 

For­set­inn sjálf­ur, Pútín, þolir ekki gagn­rýni. Með­ferð hans á stjórn­ar­and­stæð­ingum og hreyf­ingum þeirra (nú síð­ast Alexei Navalný) er í sam­ræmi við það og sýnir að lýð­ræðið í Rúss­landi er í mol­um. Vegna Pútíns, sem senni­lega telur sig vera hinn útvalda í öllu Rúss­landi, sem er hæfur til að stjórna land­inu. Alexei Navalný hefur nú verið fang­els­aður í þrjú og hálft ár og sam­tök hans bönn­uð.

Áhrif Rússa

Áhrifa Rússa gætir svo í löndum eins og Ung­verja­landi og Hvíta-Rúss­landi. Byrjum á Ung­verja­landi, þar sem nýlega voru sett lög sem banna umfjöllun um sam­kyn­hneigð og mál­efni trans­fólks. Upp­runa­lega var lög­unum beint að kyn­ferð­is­brotum gegn börn­um, en á síð­ustu stundu var nýjum ákvæðum bætt við sem hafa vakið mikla and­spyrnu og óánægju meðal minni­hluta­hópa, sem segja þeim beint gegn sér. Meðal ann­ars eru ákvæði sem  banna að ræða sam­kyn­hneigð í land­inu.

Lög þessi eiga sér fyr­ir­mynd í Rúss­landi en þar grass­erar svokölluð „hómó­fóbía“ eða homma­hræðsla. Talið er að með setn­ingu þeirra sé Orban að tryggja sér atkvæði íhalds­samra kjós­enda í kom­andi þing­kosn­ingum á næsta ári. Til að tryggja sér þessi atkvæði þarf að búa til blóra­böggla og þá eru sam­kyn­hneigðir „gagn­leg­ir.“ Gömul trix, notuð aftur og aft­ur!

Ung­verskt lýð­ræði í molum

Lýð­ræði í Ung­verja­landi hefur staðið mjög höllum fæti undir stjórn Vikt­ors Orbans og ástandið ein­ungis versnað síðan hann tók við völd­um. Sjálfur var Orban einu sinni mikil lýð­ræð­is­sinni, en það er liðin tíð, fyrir löngu síð­an. 

Hátt í 500 lög hafa verið sett í valda­tíð Orbans (frá 2010) sem meira og minna draga úr frelsi en auka völd Orbans og fylg­is­manna hans. Land­inu er í raun stjórnað af Orban og klíku „Or­banista.“ Valdið spillir og er vand­með­far­ið.

Óháði háskól­inn CEU (Central European Uni­versity) var neyddur til þess að flytja starf­semi sína til Vín­ar­borg­ar. Stofn­andi hans var George Soros, ríkur Ung­verji af gyð­inga­ætt­um, sem sætt hefur ofsóknum af hendi ung­verskra yfir­valda og er sagður vera óvinur Ung­verja­lands. Hann hefur á ferli sínum ýtt undir frjáls­lynd sjón­ar­mið, en þau „fíla“ Orban og félagar ekki leng­ur. Þeirra við­mið eru ein­ungis völdin sjálf.

Á lýð­ræð­is­mæli­kvarða banda­rísku sam­tak­anna „Freedom Hou­se“ skorar Ung­verja­land aðeins 50% af 100% mögu­leg­um. Ung­verja­land er því aðeins frjálst að hluta til og meðal ann­ars hefur verið saumað að öllum frjálsum fjöl­miðlum und­an­farin ár og flestir þeirra komnir í eigu „vina Orbans“. Segja má því að lýð­ræðið sé í molum í Ung­verja­landi, landið er „svarti sauð­ur­inn“ innan ESB og á þar í raun­inni ekk­ert heima eins og staðan er núna.

Slæmt ástand í Pól­landi og alræð­is­rík­inu Hvíta-Rúss­landi

Víðar í Aust­ur-­Evr­ópi er ástand lýð­ræðis slæmt, t.d. í Pól­landi og Hvíta-Rúss­landi. Á und­an­förnum árum hefur á ýmsum sviðum verið unnið gegn því sem kall­ast lýð­ræði og mann­rétt­indi. Til dæmis hefur réttur kvenna til fóst­ur­eyð­inga verið tak­mark­að­ur, bannað er að móðga for­set­ann og helsti valda­flokkur lands­ins PiS (Lög og rétt­ur), hefur reynt eftir fremsta megna að tak­marka gagn­rýni í fjöl­miðlum og þá hefur mark­visst verið reynt að auka völd flokks­ins í dóms­kerf­inu, til dæmis í stjórn­laga­dóm­stóls lands­ins.

Hvíta-Rúss­land er svo síð­asta vígi komm­ún­isma og hrein­rækt­aðs alræðis í Evr­ópu. Þar er skúrkur og glæpa­maður að nafni Alex­ander Lúk­asjenkó við völd og hefur verið á valda­stóli í næstum þrjá ára­tugi. Land­inu er stjórnað af ein­ræð­is­herra og þar eru mann­rétt­indi fótum troð­in, ofan í svað­ið! Í venju­legu lýð­ræð­is­ríki yrði Lúk­a­sjénkó sóttur til saka fyrir glæpi sína gagn­vart þjóð sinni.

Í grein árið 2019 fór ég yfir feril Lúka­skj­enkó, en ástandið í land­inu hefur ein­ungis versn­að. Mikil mót­mæli hafa verið í land­inu und­an­farin miss­eri og þús­undir manna verið hand­tekin af örygg­is­lög­regl­unn KGB, sem er enn starf­andi í land­inu. Pynt­ingar og lík­ams­meið­ingar eru dag­legt brauð.

Vél Ryanair neydd til lend­ingar

Nýjasta dæmið um glæp­sam­legt athæfi stjórn­valda í land­inu er þegar far­þega­þota á vegum hins írska Ryanair var þvinguð til að snúa til höf­uð­borg­ar­innar Minsk, þar sem hún var á leið­inni frá Grikk­landi til Vilnius í Lit­háen. 

Um borð var þekktur stjórn­ar­and­stæð­ingur og blaða­mað­ur, Roman Prota­sevic.  Hann var umsvifa­laust hand­tek­inn og situr nú í varð­haldi, ákærður fyrir hryðju­verka­starf­semi. Hann á yfir höfði sér dauða­refs­ingu, en Hvíta-Rúss­land og Rúss­land eru einu löndin i Evr­ópu með dauða­refs­ingu. Yfir­völd í Hvíta-Rúss­landi njóta stuðn­ings eða að minnsta kosti hlut­leysis Rússa í kúg­un­ar­að­gerðum sínum gegn almennum borg­urum þar í landi. Enn og aftur Pútín-á­hrif­in!

Kína: Engin lýð­ræð­is­þróun – Xi Jin­p­ing herðir tökin

Sé litið til Asíu blasir við að í stærsta ríki þeirrar heims­álfu og heims­ins, Kína, er ekk­ert í gangi sem kall­ast gæti lýð­ræð­is­þró­un. Þar er að verða til mesta eft­ir­lits­sam­fé­lag heims, þar sem fylgst er með hegðun fólks í gegnum ótelj­andi (millj­ón­ir?) mynda­vél­ar. Undir stjórn núver­andi vald­hafa, Xi Jin­p­ing (frá 2013) hafa tök stjórn­valda á öllu sam­fé­lag­inu ein­ungis verið hert. 

Aðgerðir kín­verskra stjórn­valda í Hong Kong eru svo sér kap­ít­uli útaf fyrir sig, en mark­visst hefur verið unnið að því síð­ustu ár að mylja í sundur það sem kall­ast gæti lýð­ræði þar. 

Bretar afhentu Kín­verjum Hong Kong (sem var nýlenda Breta) sum­arið 1997 og síðan þá hefur leiðin ein­ungis legið niður á við. Nú ríkir níst­ings­kaldur fimb­ul­vetur í lýð­ræð­is­málum í Hong Kong, sem er ein­fald­lega verið að kæfa, rétt eins og ein­stak­ling sem verið er hægt og bít­andi að kyrkja. 

Um mitt síð­asta ár voru sett ný örygg­is­lög, sem í raun er ætlað að glæpa­væða alla and­stöðu við kín­versk yfir­völd. Þungir dóm­ar, meðal ann­ars lífs­tíð­ar­dómar eru í nýju lög­un­um, sem gera lands­stjóra Hong Kong (sem val­inn er ef Pek­ing) leyfi til að ráða og reka dóm­ara og að rétt­ar­höld séu haldin fyrir luktum dyr­um. Kúgun og mann­rétt­inda­brot eru því leið­ar­stefið í mál­efnum Hong Kong um þessar mund­ir, sem eitt sinn var sá staður í Asíu sem litið var upp til.

Kín­versk stjórn­völd kúga að öllu leyti svo minni­hluta­hóp sem kall­ast „Úígúr­ar“, sem eru múslim­ar. Þeir eru um 12 millj­ónir manna, eða álíka og allir íbúar í Sví­þjóð. Síðan 1949 hafa Kín­verjar einnig kúgað og traðkað á íbúum Tíbet og kerf­is­bundið reynt að útrýma tíbetskri menn­ingu.

Ugg­væn­leg þróun í „landi hinna frjálsu“

Frá Asíu förum við yfir til „lands hinna frjálsu og híbýla hinna hug­rökku“ („land of the free, home of the brave“) eða Banda­ríkj­anna. Þeir hafa löngum stært sig af því að vera „leið­ar­ljós lýð­ræð­is­ins“ en þar komst til valda ein­stak­lingur árið 2016 sem hafði (og hefur senni­lega) enga trú á lýð­ræði. For­seta­tíð hans sner­ist um hann sjálfan og fjöl­skyld­una, hið óseðj­andi egó.

Sá gerði reyndar alvar­leg atlögu að banda­rísku lýð­ræði á valda­stóli og í stóð í raun fyrir skipu­lagðri árás á banda­rískt lýð­ræði þegar trylltur skríll réð­ist á þing­húsið í Was­hington þann 6. jan­úar á þessu ári. 

Ég er að sjálf­sögðu að tala um Don­ald Trump og fylg­is­menn hans. Fáir for­set­ar, ef eng­inn, hafa unnið jafn ötul­lega að því að van­virða og nið­ur­lægja banda­rískt lýð­ræði, auka van­trú almenn­ings á lýð­ræð­inu þar í landi og þeim stofn­unum sem það fram­kvæma. 

Ekk­ert er sem bendir til þess að svindl hafi átt sér stað í for­seta­kosn­ing­unum í nóv­em­ber eins og Trump hefur ítrekað haldið fram og hann hefur alls tapað 60 lög­sóknum um meint kosn­inga­svindl. Geri aðrir bet­ur! Orð hans þess efnis að um svindl hafið verið að ræða eru  inn­an­tómt gaspur!

Þrátt fyrir ósigur í for­seta­kosn­ing­unum í nóv­em­ber síð­ast­liðnum (sem Trump er ennþá ekki búinn að við­ur­kenna), þá eru Repúblikanar valda­miklir í mörgum fylkjum Banda­ríkj­anna og í dóms­kerf­inu. Þeir hafa mark­visst verið að koma íhalds­sömum dóm­urum að í dóms­kerf­inu og tek­ist það vel. Það er ein­fald­lega þeirra aðgerð­ar­á­ætl­un. Nú eru til dæmis sex af níu dóm­urum Hæsta­réttar skil­greindir sem íhalds­sam­ir. 

En það sem er kannski meiri áhyggju­efni eru ýmis lög sem sett hafa ver­ið, eða verið er að setja í ýmsum fylkjum lög þar sem Repúblikanar eru sterkir, sem miða að því að tak­marka með ýmsum hætti kosn­inga­þátt­töku kjós­enda. Lög, sem er þá aðal­lega beint gegn svört­um, en mun fleiri þeirra kjósa Demókra­ta­flokk­inn en Repúblik­ana. 

Í mars síð­ast­liðnum birt­ist frétt í hinu virta dag­blaði Was­hington Post, þess efnis að um 250 lög væru nú í bígerð í 43 fylkjum (af 50) sem ætlað er að tak­marka póst­kosn­ingar og utan­kjör­fund­ar­kosn­ingu. Fjölda­mörg önnur ákvæði eru í mörgum þess­ara laga, til þess eins að skerða kosn­inga­frelsi. Til dæmis er í nýjum lögum í Georg­íu-­fylki búið að skil­greina það sem glæp gefa fólki sem stendur í röð og bíður eftir aða fá að kjósa, að borða og drekka.  Hversu klikkað er það? En hverjir skil­greina hvað er glæpur – jú menn­irn­ir!

Líta má á flest þess­ara laga sem við­brögð Repúblik­ana við og jafn­vel „end­ur­gjald“ („pa­yback“) fyrir þá stað­reynd að það var einmitt með utan­kjör­fundar og póst­at­kvæðum sem Demókratar tryggðu demókrat­anum Joe Biden for­seta­stól­inn. 

En nú skal komið í veg fyrir að slíkt end­ur­taki sig. Þetta er ugg­væn­leg þróun og hlýtur að draga dökkan skugga yfir banda­rískt lýð­ræði.

Í þess­ari grein hefur verið reynt að fara yfir og draga upp mynd af þróun lýð­ræðis í heim­inum árið 2021. Lýð­ræði er aðeins manna­verk og það er auð­velt að kippa því úr sam­bandi. Það var gert á aðeins hálfu ári eftir að nas­istar komust til valda í Þýska­landi árið 1933. Lýð­ræðið þarf að passa og rækta. Það er ekki gefið að alltaf ríki lýð­ræði.

En lýð­ræði eru ekki bara stjórn­mál og kosn­ing­ar, lýð­ræði eru allt það sem við köllum almenn mann­rétt­indi, rétt­indi sem hver ein­stak­lingur á að hafa til orðs og æðis. Eða eins og svo vel er að orði kom­ist í banda­rísku stjórn­ar­skránni: „Li­fe, liberty and the pursuit of happiness“ – líf, frelsi og leitin að ham­ingj­unn­i.“ Þetta eru rétt­indi sem höf­undar hennar sögðu að í raun ætti ekki að vera hægt að taka með neinum hætt af ein­stak­ling­um. Og það er rétt - og það má ekki ger­ast.

Höf­undur er MA í stjórn­mála­fræði.