Á síðustu dögum hefur sprottið upp umræða vegna verðlaunaafhendinga fyrir námsárangur á útskriftum í grunn- og framhaldsskólum hér á landi. Það sem ýtti umræðunni af stað var gagnrýni foreldra á slíkar verðlaunaafhendingar þar sem í ákveðnum tilvikum voru fleiri nemendur sem fengu verðlaun heldur en ekki, og sat því einungis minnihluti nemenda eftir án verðlauna. Þó dæmin sem komið hafa fram kunni að vera sérstök, þá eru þau ekki einsdæmi og eru margir framhaldsskólar landsins til að mynda farnir að verðlauna mjög stóra hópa útskriftarnemenda sinna.
Og nú kunna sumir að segja; er ekki bara gott mál að verðlauna ungt fólk sem hefur staðið sig vel í námi, í því skyni að ýta undir metnað þess og veita því frekari hvatningu til að leggja sig fram í námi og því sem það kann að taka sér fyrir hendur í framtíðinni? Jú eflaust er mikið til í því. Þeir nemendur sem fá verðlaun á skólaútskriftum eru væntanlega stoltir og ánægðir með sín verðlaun, svo ekki sé talað um foreldra þeirra. En málið er ekki svo einfalt. Bandaríski félagsfræðingurinn Howard S. Becker, hefur haldið því fram að til þess að öðlast skilning á félagslegum fyrirbærum þá sé mikilvægt að skoða andstæður fyrirbærisins. Með öðrum orðum, til að skilja verðlaunaafhendingar fyrir námsárangur í skólum þá er ekki nóg að skoða einungis áhrif verðlauna á þá sem fengu verðlaun, heldur ekki síður á þá sem ekki fengu verðlaun.
Verðlaun á vafasömum forsendum?
En byrjum á byrjuninni, fyrir hvað eru skólarnir að veita verðlaun? Í flestum tilvikum virðist vera verðlaunað fyrir námsárangur nemenda, sem nánar tiltekið er metinn í formi einkunna. Sú lenska hefur þannig viðtekist að þau börn og ungmenni sem fá hvað hæstar einkunnir fái líka sérstök verðlaun við skólaútskriftir. En þar sem nemendur standa ekki jafnfætis þegar kemur að námi þá má setja spurningarmerki við réttmæti slíkra verðlauna.
Sumir nemendur eru því með fyrirframgefið forskot á aðra þegar kemur að námi og ná því kannski hærri einkunnum forskotsins vegna, frekar en vegna einhverra eftirsóknarverðra eiginleika sem þeir hafa tileinkað sér í sjálfu náminu. Á meðan sitja aðrir nemendur aftar í röðinni og þá mögulega vegna hindrana sem þeir fengu óverðskuldað í fangið.
Nemendurnir sjálfir hafa litla sem enga stjórn á þeim þáttum sem taldir eru upp hér að ofan. En þrátt fyrir það þá er frammistaða þeirra að miklu leiti metin á útkomu sem byggir á ójafnri stöðu þeirra á þessum þáttum. Auðvitað hefur viðhorf, iðni og ástundun nemenda líka mikil áhrif á frammistöðu þeirra í námi. Sú vinna sem nemendur leggja í námið er á ábyrgð nemendanna sjálfra, og er það væntanlega það atferli sem skólarnir vilja styrkja og verðlauna með þeim hætti sem nú er gert.
En vandamálið er að það er næsta ómögulegt að sundurgreina að hve miklu leiti einkunnir hæstu nemendanna skýrast af utanaðkomandi forskoti þeirra á aðra nemendur, eða af natni þeirra við námið. Að sama skapi er næsta ómögulegt að sundurgreina að hve miklu leiti einkunnir þeirra nemenda sem lægri eru skýrast af utanaðkomandi hindrunum, samanborið við aðra nemendur, eða af skorti á natni þeirra við námið.
Einkunnir eru ávöxtur erfiðisins hjá hverjum og einum. Fyrir nemanda sem hefur allt til alls er kannski ekkert gott að fá einkunn upp á 7,5, á meðan á 7,5 getur verið frábær einkunn fyrir nemanda sem glímir við einhverjar hindranir í náminu. Að mínu mati þá getur því verið vafasamt að verðlauna frammistöðu nemenda sérstaklega, út frá samanburði á einkunnum þeirra, ekki síst þegar um börn og ungmenni er að ræða.
Má ekki bara sleppa þessu?
Að þessu sögðu, mætti ekki bara láta af þessum verðlaunaafhendingum? Fyrir utan þær vafasömu forsendur sem liggja að baki slíkum verðlaunum (sem stiklað hefur verið á hér að ofan), þá eru aðrir þættir sem einnig má horfa til í þessu samhengi. Til dæmis má halda því fram að þeir nemendur sem fá hæstu einkunnirnar þurfi ekkert sérstaklega á þeirri ytri umbun að halda sem felst í bóka- og blómaviðurkenningum á tyllidögum. Því ytri umbunin sem öllu máli skiptir fyrir nemendur birtist auðvitað í formi þeirra einkunna sem þeir fá á einkunnaspjaldið sitt. Einkunnir þeirra nemenda sem hvað hæstar einkunnir hafa virka sem gjaldmiðill inn í framtíðina. Sterkar einkunnir veita þessum nemendum hvatningu og sjálfstraust, styrkja sjálfsmynd þeirra, sem og veita þeim aukið aðgengi að frekari menntun og inngöngu á vinnumarkað, umfram þá sem lægri einkunnir kunna að hafa. Umbun þeirra sem hæstar einkunnir hafa fyrir námsárangur sinn er því nóg fyrir.
Enn fremur má nefna að þegar fleiri fá verðlaun fyrir námsárangur en færri, þá fara verðlaunin að virka öfugt á þá sem eftir sitja. Það má jafnvel líta á það sem opinbera smánun fyrir nemanda sem ekki fær verðlaun á slíkri hópverðlaunasamkomu þegar hann þarf að sitja í vitna viðurvist undir því þegar hver skólafélaginn á fætur öðrum fær viðurkenningu fyrir námsárangur, en ekki hann sjálfur. Undir slíkum kringumstæðum geta efasemdir um eigið ágæti farið að skjóta upp kollinum og haft slæm áhrif á sjálfsmynd þessa unga fólks sem eftir situr, og það á sjálfan útskriftardaginn þeirra. Hvað segir það um mig þegar flestir fá verðlaun en ekki ég? Er ég kannski eitthvað vitlaus?
Það er merkur áfangi að útskrifast
Það er merkur áfangi fyrir alla nemendur að ná að útskrifast. Það er ekki síður frábær árangur, og kannski enn meiri árangur, fyrir nemenda sem er að kljást við athyglisbrest eða lesblindu, slæmar heimilisaðstæður nú eða einhvers konar persónuleg áföll að ná að útskrifast, þó með lága einkunn sé, en fyrir nemanda sem hefur allt til alls að útskrifast með háa einkunn.
Helsti ávinningur náms ætti nefnilega ekki að vera einkunnaspjaldið, heldur er helsti ávinningur náms sú þekking, færni og víðsýni sem nemendur ná að tileinka sér með náminu. Þeir nemendur sem útskrifast hafa hver og einn bætt við sig þekkingu, aukið færni sína og víðsýni. Útskriftir ættu því að snúast um að fagna árangri alls fjöldans sem náði í mark, en ekki að hampa sístækkandi hópi útvalinna verðlaunahafa enn frekar á kostnað þeirra sem urðu aðeins aftar í einkunnakapphlaupinu, mögulega vegna þess að þeir þurftu að glíma við fleiri hindranir á leiðinni.
Ég efast ekki um að skólafólkið vilji öllum sínum nemendum vel, sem gerði það kannski að verkum að þessar verðlaunaafhendingar virðast hafa farið úr böndunum – þar sem sífellt fleiri nemendur eru verðlaunaðir sérstaklega. En þegar farið er að verðlauna mjög stóra hópa nemenda á skólaútskriftum – á vafasömum forsendum – þá geta slíkar fjölda verðlaunaafhendingar sent slæm skilaboð til þeirra nemenda sem eftir sitja, og jafnvel að ósekju. Því þegar við ákveðum að einhver eigi að fá verðlaun, þá erum við á sama tíma að ákveða að einhver annar eigi ekki að fá verðlaun.
Útskrift er merkisviðburður í lífi hvers einstaklings. Það er að mínu mati alger óþarfi að upphefja suma á kostnað annarra á slíkum stundum. Hvernig væri að gefa frekar öllum útskrifarnemum fallega og ilmandi rauða rós í tilefni þess góða árangurs að útskrifast úr skóla? Eða að segja eitthvað fallegt og uppbyggilegt um hvern og einn? Allir útskriftarnemendur eiga nefnilega viðurkenninguna skilið þó sigrar hvers og eins á þeirri leið hafi verið æði mismunandi.
Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands.
