Kjarn­inn fjall­aði um skekkjur í hag­vaxt­ar­spám í grein sem birt­ist 26. febr­úar sl. undir fyr­ir­sögn­inni „Hag­vaxt­ar­spár Seðla­bank­ans og Hag­stofu Íslands nær alltaf rang­ar“. Í grein­inni segir að spá Seðla­bank­ans um hag­vöxt árs­ins 2006 uppá 4,2% hafi verið eina spá bank­ans sem hafi reynst rétt upp á einn aukastaf. Allar aðrar spár um hag­vöxt á tíma­bil­inu frá árinu 2000 til árs­ins 2013 hafi verið rangar miðað við þessa nákvæmni.

Ásgeir Dan­í­els­son, for­stöðu­maður Rann­sókn­ar- og spá­deild­ar, Hag­fræði- og pen­inga­stefnu­sviðs Seðla­banka Íslands. Þær skoð­anir sem koma fram í þess­ari grein eru höf­und­ar.

Þessi aðferð við að mæla gæði hag­spáa er nokkuð óvenju­leg en látum það vera. Eitt af því mik­il­væg­asta en jafn­framt erf­ið­asta við kynn­ingu á hag­spám er að útskýra óviss­una í þeim. Stundum verða við­brögðin við slíkum útskýr­ingum eitt­hvað á þessa leið: „Ég heyri það vinur að þú veist bara ekk­ert um þetta.“ Fræg eru ummæli Harry Trumans fyrr­ver­andi for­seta Banda­ríkj­anna sem bað um ein­hentan hag­fræð­ing af því að hann var þreyttur á að hlusta á hag­fræð­inga ræða um að „on the one hand“ gæti þetta gerst en „on the other hand“ eitt­hvað ann­að. Þótt óvissa sé í spám – og oft mik­il­vægt að gera sér grein fyrir því hversu mikil hún er og fjalla sér­stak­lega um til­tekna frá­viks­mögu­leika sem eru taldir lík­legir – minnkar það ekki mik­il­vægi þeirra upp­lýs­inga sem fel­ast í (grunn)­spán­um.

Spár um hag­vöxt á árinu 2006

Saga skekkj­unnar í spánni um hag­vöxt árs­ins 2006 er gott dæmi um þá spennu sem fylgir starfi þjóð­hags­spá­manna. Eins og segir í grein­inni í Kjarn­anum spáði Seðla­bank­inn í fyrsta hefti Pen­inga­mála árs­ins 2006 sem kom út í mars það ár að hag­vöxtur árs­ins yrði 4,2%. Fyrsta opin­bera tala Hag­stof­unnar um hag­vöxt árs­ins birt­ist í mars árið 2007 og hljóð­aði upp á 2,6% sem þýddi að bank­inn hafði ofspáð hag­vext­inum um 1,6 pró­sent­ur. Seinna hækk­aði Hag­stofan matið á hag­vext­inum og frá árinu 2011 var mat hennar að hag­vöxtur árs­ins 2006 hefði verið 4,7% sem þýddi að Seðla­bank­inn hafði van­spáð hag­vexti árs­ins um 0,5 pró­sent­ur. Þannig var staðan þangað til 19. sept­em­ber 2014 þegar Hag­stofan birti end­ur­skoð­aðar tölur um hag­vöxt frá árinu 1998 en þá kom í ljós að hag­vöxtur árs­ins 2006 var 4,2% og – bingó! – spáin frá því í mars 2006 reynd­ist rétt upp á einn aukastaf!

Fyrir nokkrum vikum var danski hag­fræð­ing­ur­inn Lars Christen­sen í við­tali í rík­is­sjón­varp­inu. Þar var honum lýst sem mann­inum sem spáði á árinu 2006 fyrir um krepp­una haustið 2008. Vorið 2006 kom Christen­sen til Íslands og kynnti nýlega skýrslu Danske Bank um íslenskt efna­hags­líf á frægum fundi á Grand Hot­el. Í þess­ari skýrslu er talið lík­legt að efna­hags­sam­dráttur upp á 5-10% verði á Íslandi á næstu tveim árum. Á fund­inum veif­aði Christen­sen ein­taki af Pen­inga­málum Seðla­bank­ans og sagði að þar væri svipuð spá. Þótt báðir aðilar spáðu að hag­vöxtur mundi minnka spáði hvor­ugur því að allir þrír stóru íslensku bank­arnir myndu falla. Ef því hefði verið bætt við spárnar hefðu þær orðið mun dekkri en þær voru.

­Yf­ir­lýst mark­mið þessa fræðslu­efnis er mjög virð­ing­ar­vert, að fræða íslenskan almenn­ing um fjár­mál. Margt er þarna mjög vel gert en ein­hvern veg­inn hefur það æxl­ast svo að mörg lyk­il­hug­tök í hag­fræði eru rang­lega útskýrð

Árin 2004-2006 voru góð ár í íslensku efna­hags­lífi. Hag­vöxt­ur­inn var 8,2% árið 2004, 6,0% árið 2005 og 4,2% árið 2006, allt skv. nýj­ustu tölum Hag­stof­unn­ar. Atvinnu­leysi var mjög lítið en verð­bólgan skaust uppá við á árinu 2006 í kjöl­far lækk­unar geng­is­ins. Hvort sem menn horfðu til þess að ólík­legt er að efna­hags­líf þró­aðs hag­kerfis vaxi á þessum hraða í mörg ár í röð eða höfðu áhyggjur af afleið­ingum ofþenslu, t.d. verð­bólgu, og vildu að stjórn­völd beittu stjórn­tækjum sínum til að draga úr henni, var eðli­legt að búast við því að hag­vöxtur minnk­aði. En hag­vöxtur árs­ins 2007 kom mörgum spá­mönnum óþægi­lega á óvart en þau óþæg­indi komu í áföng­um. Í mars á árinu 2007 spáði Seðla­bank­inn 0,8% vexti. Í mars 2008 þegar Hag­stofan birti fyrstu tölur um hag­vöxt árs­ins upp á 3,8% leit þessi spá ekk­ert afleit­lega út þótt hún væri kannski ekki bein­línis góð. Fljót­lega hækk­aði Hag­stofan matið á hag­vexti árs­ins 2007 og var hann tal­inn 6,0% á árunum 2010-2013 en í end­ur­skoð­un­inni sem birt var 19. sept­em­ber sl. var hag­vöxtur árs­ins orð­inn 9,7% og skekkjan í spá Seðla­bank­ans 8,9 pró­sentur sem er auð­vitað afleitt.

Mis­mun­andi aðferðir við að mæla hag­vöxt

Neðst í grein­inni í Kjarn­anum er vísað í fræðslu­efni um hug­tökin lands­fram­leiðsla og hag­vöxt en þetta efni er hluti af fræðslu­efni sem upp­haf­lega birt­ist í rík­is­sjón­varp­inu undir yfir­skrift­inni „Ferð til fjár“ en Kjarn­inn hefur birt úrdrætti úr þessum þátt­um. Yfir­lýst mark­mið þessa fræðslu­efnis er mjög virð­ing­ar­vert, að fræða íslenskan almenn­ing um fjár­mál. Margt er þarna mjög vel gert en ein­hvern veg­inn hefur það æxl­ast svo að mörg lyk­il­hug­tök í hag­fræði eru rang­lega útskýrð, m.a.s. var virtur og alvöru­gef­inn sjón­varps­maður lát­inn lesa upp ranga skil­grein­ingu á við­skipta­jöfn­uði og fara rangt með sam­hengi við­skipta­jafn­aðar við skulda­stöðu þjóð­ar­bús­ins í þætti sem sýndur var á RÚV 22. jan­úar sl. Í þætt­inum sem vísað er til í grein­inni í Kjarn­anum um spárnar er engin alvar­leg villa en þó gleym­ist ein aðferð við að mæla lands­fram­leiðslu. Hægt er að mæla lands­fram­leiðslu á þrenna vegu: Það er hægt að mæla hvernig fólk og fyr­ir­tæki ráð­stafar pen­ingum sínum til kaupa á nýfram­leiddum vörum og þjón­ustu (ráð­stöf­un­ar­upp­gjör); það er hægt að mæla virð­is­auk­ann í öllum fyr­ir­tækjum lands­ins (fram­leiðslu­upp­gjör) og  það er hægt að mæla tekjur af fram­leiðsl­unni í formi launa, vaxta, hagn­aðar og leigu (tekju­skipt­ing­ar­upp­gjör). Ef allt er rétt reiknað og allar upp­lýs­ingar sem byggt er á réttar eiga þessar þrjár aðferðir að gefa nákvæm­lega sömu nið­ur­stöðu.

En þannig er þetta ekki í reynd, hvorki hér á landi eða í útlönd­um. Hag­stofan birti í fyrsta sinn tekju­skipt­ing­ar­upp­gjör í nóv­em­ber sl. en útreikn­ingur á lands­fram­leiðsl­unni byggir enn á útreikn­ingum frá ráð­stöf­un­ar­hlið og frá fram­leiðslu­hlið. Sú var tíðin að Þjóð­hags­stofn­un, sem sá um þjóð­hags­reikn­inga þangað til hún var lögð niður árið 2002 og Hag­stofan tók þetta verk­efni yfir, birti sér­stak­lega það sem kom út úr upp­gjöri á þjóð­hags­reikn­ingum frá fram­leiðslu­hlið jafn­framt útkom­unni sem fékkst frá ráð­stöf­un­ar­hlið. Mis­munur á mæl­ingum lands­fram­leiðsl­unnar frá ráð­stöf­un­ar­hlið og frá fram­leiðslu­hlið var sýndur í töflum og nefndur „mis­munur upp­gjörs­að­ferða“. Stærstur var þessi mis­munur árið 1990 þegar hann var 8,0% af lands­fram­leiðslu skv. ráð­stöf­un­ar­upp­gjöri og árið 1983 þegar hann var 7,9%. Lægsta gildið var einnig árið 1990 þegar lands­fram­leiðsla skv. fram­leiðslu­upp­gjöri var reiknuð aftur skv. nýjum grunni. Frá árinu 1998 hefur Þjóð­hags­stofn­un/Hag­stofa ekki birt nið­ur­stöður fram­leiðslu­upp­gjörs og ráð­stöf­un­ar­upp­gjörs sér­stak­lega en töl­unum er hag­rætt þannig að útkoman sé sem næst því sem talið er að sé rétta gild­ið. Hag­stofur ann­arra landa nota flestar þessa aðferð og nýta þannig upp­lýs­ingar úr öllum þrem aðferð­unum til að mæla lands­fram­leiðsl­una. Stundum er reiknað út með­al­tal en oft­ast er reynt að leggja mat á áreið­an­leika þess­ara mis­mun­andi upp­lýs­inga og end­an­legt gildi á lands­fram­leiðslu og hag­vexti fundið út frá því.

Sum atriði í vinnslu þjóð­hags­spáa er auð­velt að sjá fyr­ir. Önnur eru erf­ið­ari við­fangs. Fyrir nokkrum vikum var t.d. ákveðið að auka loðnu­kvót­ann á yfir­stand­andi ver­tíð um 320 þús. tonn. Áhrif þess á lands­fram­leiðslu þessa árs eru senni­lega á bil­inu ½ – 1%.

Eitt sinn var hér nefnd að störfum sem hafði það verk­efni að kanna und­an­skot undan skatti og not­aði hún mis­mun upp­gjörs­að­ferða til að mæla umfang slíkra und­an­skota. Gert var ráð fyrir að ráð­stöf­un­ar­upp­gjörið mældi lands­fram­leiðsl­una rétt en að í fram­leiðslu­upp­gjörið vant­aði virð­is­auk­ann hjá þeim sem störf­uðu svart. Þótt hug­myndin að baki þess­ari áætlun sé ekki alveg út í hött er senni­legt að mis­munur upp­gjörs­að­ferða sé lélegur mæli­kvarði á umfang und­an­skota undan skatti. Hins vegar gefur umfang hans og breyti­leiki vís­bend­ingar um óviss­una í mæl­ingum á lands­fram­leiðslu.

Mik­il­vægi þess að greina spá­skekkjur

Grein­ing á skekkjum í spám er mjög mik­il­væg. Þess vegna birtir Seðla­bank­inn reglu­lega yfir­lit yfir skekkjur í spám bank­ans. Nokkur und­an­farin ár hefur umfjöll­unin um skekkjur í spánum birst í síð­asta hefti Pen­inga­mála hvers árs, síð­ast í Pen­inga­málum 2014-4 þar sem fjallað var um skekkjur í spám bank­ans á árinu 2013. Í töflu 4 kemur fram að bank­inn van­spáði hag­vext­inum á árinu 2013 í öllum heftum Pen­inga­mála sem gefin voru út á árinu 2013 og í fyrsta heft­inu sem gefið var út á árinu 2014. Þegar þetta hefti var gefið út lágu fyrir fyrstu tölur Hag­stof­unnar um lands­fram­leiðslu þriggja fyrstu fjórð­unga árs­ins 2013. Með­al­spá­skekkjan í þessum fimm spám var 1,3 pró­sentur og skekkjan í fyrstu spánni var 1,4 pró­sent­ur.

Sum atriði í vinnslu þjóð­hags­spáa er auð­velt að sjá fyr­ir. Önnur eru erf­ið­ari við­fangs. Fyrir nokkrum vikum var t.d. ákveðið að auka loðnu­kvót­ann á yfir­stand­andi ver­tíð um 320 þús. tonn. Áhrif þess á lands­fram­leiðslu þessa árs eru senni­lega á bil­inu ½ - 1%. Verð á olíu hefur lækkað mikið und­an­farna mán­uði með veru­legum áhrifum á verð­bólgu og við­skipta­jöfn­uð. Þegar metin er óvissa í spám um hag­vöxt hér á landi er skekkja upp á 1 pró­sentu ekki stór stærð. Senni­lega er óvissa í mæl­ingum Hag­stof­unnar á hag­vexti líka minnst 1 pró­senta. Þegar óvissan er þetta mikil er óvar­legt að gefa mæl­ingar og spár upp með auka­stöf­um. Þegar Hag­stofan gaf út fyrstu tölu sína um hag­vöxt árs­ins 2007 upp á 3,8% gefur hún til kynna að nákvæmnin í mæl­ing­unni sé 0,1 pró­senta, þ.e. að rétta talan liggi á bil­inu 3,75-3,85%. Afrún­ingur yfir á næstu heilu tölu, 4% í þessu til­felli, væri nær lagi, en það gæfi til kynna að nákvæmnin í mæl­ing­unni væri upp á 1 pró­sentu. Það sama gildir um spár um hag­vöxt. Með þessu er ég ekki að leggja til að Hag­stofan hætti að birta tölur um hag­vöxt upp á einn aukastaf eða að Seðla­bank­inn hætti að birta spár þar sem spáin um hag­vöxt er til­greind með einum aukastaf. Það eru alþjóð­legar hefðir í þessum málum sem erfitt er að brjóta gegn og lands­fram­leiðslan er ekki bara hag­fræði­legt hug­tak heldur hluti af fram­tali sem fram­lög rík­is­ins til alþjóða­stofn­ana tekur mið af. Hins vegar er rétt að hafa þessa stærð á óviss­unni í huga við lestur hagtalna og hag­spáa. Mun­ur­inn á spá upp á 3,2% og annarri upp á 3,3%, eða jafn­vel uppá 3,6% er innan allra eðli­legra skekkju­marka, alla vega hér á landi og senni­lega í mörgum öðrum ríkjum einnig.