Val­gerður Pálma­dótt­ir.

Játn­ingin í leka­mál­inu og fram­kvæmd kosn­inga­lof­orðs Fram­sókn­ar­flokks­ins um skulda­nið­ur­fell­ingu (ákveð­inna) heim­ila í land­inu, gefur til­efni til að spá í póli­tíska stemn­ingu á Íslandi í aðeins víð­ara sam­hengi. Þessir atburðir kall­ast ágæt­lega á og væri hægt að líta á sem ein­kenni á ákveðnu póst­-póli­tísku ástandi.

Ætlun mín er ekki að leggja mat á hvort um aft­ur­för (eða fram­för) sé að ræða því í þessu  til­viki merkir „póst“ ekki „á eft­ir“ í krónólógískri merk­ingu. Ég veit ekki hvort opin­ber umræða á Íslandi hefur nokkurn tím­ann verið sann­an­lega póli­tísk og tengd hug­sjón­um. Ísland er lítið sam­fé­lag þar sem allir þekkja alla þannig að ef til vill hefur póli­tíkin ávallt verið höll undir vina- og fjöl­skyldu­greiða­stemn­ingu. Lýð­ræð­is­hugs­uðir hafa þó bent á að smæð sam­fé­lags geti verið kostur því þá séu meiri líkur á því að allir getir tekið þátt í hinu opin­bera sam­tali. Því kýs ég að líta á íslenska vinapóli­tík sem ákveðna menn­ingu frekar en nauð­syn­legan fylgi­fisk smæð­ar­inn­ar.

Póst­-póli­tík

Póst­-póli­tík er hug­tak sem rót­tækir heim­spek­ingar á borð við Jaqcues Ranci­ere og Chan­tal Mouffe hafa notað til að lýsa því póli­tíska ástandi sem fylgdi í kjöl­far loka kaldra stríðs­ins og ein­kennd­ist af orð­ræðu um enda­lok hug­mynda­fræða. Stefnur stjórn­mála­flokka urðu æ keim­lík­ari, vís­anir í hægri og vinstri hurfu nán­ast og flokkar end­ur­skil­greindu jafn­vel stefnu sína út frá því sem hefur verið kall­að  „þriðja leið­in“. Bæði Mouffe og Ranci­ere gagn­rýna þá til­hneig­ingu stjórn­mála þriðju leið­ar­innar að leit­ast við að breiða yfir óhjá­kvæmi­legan sam­fé­lags­legan ágrein­ing (milli stétta, kynja eða þjóð­fé­lags­hópa) með sátta­lík­ani (con­sensus) og lausnum sem eigi að gagn­ast öllum jafn vel.

Ég tel að við getum með nokk­urri ein­földun beitt þess­ari kenn­ingu á opin­bera umræðu á Íslandi sein­ustu ár. Póst­-póli­tíkin ein­kenn­ist nefni­lega einnig af félags­sál­fræði­legum þáttum eins og upp­gjöf og tor­tryggni í garð stjórn­mála­fólks og stjórn­mála. Póli­tískar hug­sjónir eru taldar ein­feldn­ings­legar í besta falli og í versta falli ein­berar lygar eða fyrstu skrefin í átt að alræði. Hug­takið póli­tík fær nei­kvæða merk­ingu og upp sprettur þrá til að losna undan þrasi, svikum og prett­um. Stjórn­mála­fólk á Íslandi virð­ist ekki vera und­an­skilið því að hafa andúð á stjórn­mál­um. Í mynd­bandi sem dv.is birti í sept­em­ber heyr­ist Guð­finna Jóhanna Guð­munds­dóttir borg­ar­full­trúi í Reykja­vík segja hag­fræði­nemum að hún hafi „óvart [dott­ið] inn í borg­ar­stjórn í vor en [hún hafi] engan áhuga á póli­tík“.

Atkvæði sem hafa litla póli­tíska vídd

Chan­tal Mouffe myndi í þessu sam­hengi vara við því að hér væri búið að blanda saman tveimur ólíkum hlut­um, nefni­lega pólitík og hinu pólitíska. Á meðan pólitík vísar í dæg­urpóli­tík, það sem ger­ist á Alþingi eða í borg­ar­stjórn í dag og í gær, þá vísar hið pólitíska í þann óum­flýj­an­lega ágrein­ing sem liggur til grund­vallar sam­fé­lag­inu. Aristóteles hélt því einmitt fram að við værum í eðli okkar póli­tískar ver­ur, vegna þess að við búum í sam­fé­lagi með öðru fólki, komum saman og ræðum og deilum um hvernig við teljum best að skipu­leggja þessa sam­búð.

­At­kvæði Óla Palla hafði sem sagt litla póli­tíska vídd,  þ.e. enga víð­ari teng­ingu við hvaða gildi við ættum að hafa að leið­ar­ljósi í sam­rekstri sam­fé­lags­ins heldur sner­ist aðeins um lof­orð um að lánið hans yrði lækkað.

Þegar útvarps­mað­ur­inn Óli Palli við­ur­kenndi fyrir skömmu að hafa kosið Fram­sókn var ljóst að hann hafði ekki kosið af póli­tískum ástæðum heldur per­sónu­leg­um. „Mér var lofað að stökk­breytta hús­næð­is­lánið mitt yrði leið­rétt og ÞESS VEGNA KAUS ÉG FRAM­SÓKN­AR­FLOKK­INN í síð­ustu kosn­ing­um!“ . Atkvæði Óla Palla hafði sem sagt litla póli­tíska vídd,  þ.e. enga víð­ari teng­ingu við hvaða gildi við ættum að hafa að leið­ar­ljósi í sam­rekstri sam­fé­lags­ins heldur sner­ist aðeins um lof­orð um að lánið hans yrði lækk­að. Í anda kvik­mynda­gerða­manns­ins Adam Curtis má segja að Óli Palli sé gott dæmi um hvernig fólk lítur í auknum mæli á sig sem neyt­endur en ekki borg­ara, ein­stak­linga með ákveð­inn lífs­stíl í stað þess að vera hluti af sam­fé­lagi og þaðan af síður að til­heyra stétt eða sam­fé­lags­hópi. Þegar Guð­finna sver af sér áhuga á póli­tík  er það til­brigði við það stef að fólk sem fer í póli­tík veltir ábyrgð­inni eða hug­mynd­inni að fram­boð­inu yfir á ein­hvern ann­an, sbr. „margir hafa komið að máli við mig…“ Eins og það sé sið­ferði­lega vafa­samt við að vilja beita sér í póli­tík af því að maður hafi hug­sjónir eða sæk­ist eftir völd­um. Ólafur Ragnar hætti við að hætta sem for­seti eins og kunn­ugt er vegna þess að á hann var þrýst og ekki vildi hann yfir­gefa þjóð sína á þessu erf­iðu tím­um. Fræg­ust í anda póst­-póli­tíkur eru ummæli Hann­esar Hólm­steins að „í Sjálf­stæð­is­flokknum [sé] eig­in­lega fólk sem hugsar ekk­ert mikið um póli­tík og [sé] frekar ópóli­tískt … Sjálf­stæð­is­menn [séu] menn sem vilja græða á dag­inn og grilla á kvöld­in“ (Stöð 2 20. Jan­úar 2008).

Skulda­leið­rétt­ing hug­mynda­fræði­lega slök

Van­traust í garð stjórn­mála og stjórn­mála­fólks á Íslandi er alls ekki úr lausu lofti gripið því leka­málið er ekki eins­dæmi. En hvernig eigum við að bregð­ast við? Í kjöl­far hruns­ins vann Besti Flokk­ur­inn stór­sigur í borg­ar­stjórn­ar­kosn­ing­unum 2010. Stefnu­yf­ir­lýs­ing Besta Flokks­ins var pönkuð upp­reisn gegn inn­an­tómum póli­tískum stefnum og spill­ingu. Stefnan var í anda popúl­isma sem er tek­inn til sinnar rök­legu enda­stöðvar - fárán­leika. Stofn­andi flokks­ins Jón Gnarr tók síðan fram að öll kosn­inga­lof­orðin yrðu lík­lega svik­in. Kjaft­for, gleði­legur en jafn­framt kald­hæð­inn upp­reisn­ar­gjörn­ingur Besta Flokks­ins höfð­aði greini­lega vel til íbúa Reykja­víkur á þessum tímum upp­gjafar og tor­tryggni í garð stjórn­mála­fólks og stjórn­mála. Jóni Gnarr tókst að mörgu leyti að hrista upp í reyk­vískum stjórn­málum en hann tal­aði samt inn í sama póst­-póli­tíska and­rúms­loft og gerði Fram­sókn­ar­flokknum kleift að vinna sögu­legan sigur í sein­ustu Alþing­is­kosn­ing­um.

Skulda­leið­rétt­ingin er jafn­framt gott dæmi um póli­tíska aðgerð sem mið­ast við hags­muni ákveð­ins hóps en er sett fram sem „leið­rétt­ing“ á mis­tökum og til hags­bóta fyrir „heim­ilin í land­in­u“. Hún er hug­mynda­fræði­lega slök og hefur hvorki sam­fé­lags­leg gildi að leið­ar­ljósi né framtíðarhugsjón.

 

Flokknum hefur verið legið á hálsi fyrir að vera popúl­ísk­ur. Nei­kvæð skil­grein­ing á popúl­isma er að  hann sé stefnu- og hug­mynda­fræð­i­snauð­ur, beiti fyrir sig lof­orðum sem erfitt er að efna og að tala fyrir hönd illa skil­greinds hóp - þjóð­ar­innar eða fólks­ins gegn „kerf­in­u“. Skulda­leið­rétt­ingin er jafn­framt gott dæmi um póli­tíska aðgerð sem mið­ast við hags­muni ákveð­ins hóps en er sett fram sem „leið­rétt­ing“ á mis­tökum og til hags­bóta fyrir „heim­ilin í land­in­u“. Hún er hug­mynda­fræði­lega slök og hefur hvorki sam­fé­lags­leg gildi að leið­ar­ljósi né fram­tíð­ar­hug­sjón. Að sama skapi snýst leka­málið ekki um mann­leg mis­tök, heldur um mis­notkun valds og stefnu í  mál­efnum hæl­is­leit­enda og inn­flytj­enda. Það er mik­il­vægt að svara þessu með póli­tískum rökum og vanga­veltum um hvernig sam­fé­lag við viljum skapa á Íslandi í stað þess að næra popúl­íska óánægju sem færir okkur fjær hinu póli­tíska sam­tali.