Fjár­mála­ráð­herra og stjórn­ar­meiri­hlut­anum skorti ekki við­var­anir vegna sölu í Íslands­banka. Þau kusu að hunsa þær all­ar, snú­a út úr ­gagn­rýni og grafa undan heil­indum þeirra sem stigu fram. Spillt banka­sala er engin til­viljun heldur fyr­ir­sjá­an­leg afleið­ing skorts á heil­ind­um. Hún er fyr­ir­sjá­an­leg afleið­ing rót­gró­innar ábyrgð­ar­leys­is­menn­ing­ar. Sú menn­ing er heldur engin til­vilj­un. Stjórn­ar­flokk­arnir hafa barist með kjafti og klóm gegn því að sið­bótin nái til stjórn­mál­anna sjálfra. Þess í stað hafa þau skýlt sér­ bak við ­nefnd­ir, siða­reglur og „arms­lengd“ líkt og sið­ferði sé fyrst og fremst tækni­legt atriði. Það megi bara for­rita í burt vand­ann. Algjört van­traust á útboði hlutar rík­is­ins er því ekk­ert slys heldur afleið­ing sama hugs­un­ar­háttar og leiddi til hruns­ins.

„Ég hef aldrei selt banka áður,“ sagði Bryn­dís Har­alds­dótt­ir, þing­kona Sjálf­stæð­is­flokks­ins og full­trúi í fjár­laga­nefnd, í kjöl­far sölu á hlut rík­is­ins í Íslands­banka í lok síð­asta mán­að­ar. Hún sagð­ist svekkt út í sjálfa sig fyrir að hafa ekki spurt nægi­lega mik­ið. Þá árétt­aði Bryn­dís að ef hún og fleiri hefðu til dæmis sett frek­ari skil­yrði væri margt af því sem nú er til umræðu um söl­una frá. „Það er líka vegna þess að ég er svo ein­dregin stuðn­ings­maður þess að við seljum banka. Mér finnst það svo mik­il­vægt að ríkið sé ekki í banka­rekstri og mér finnst svo mik­il­vægt að það komi skýrt fram að við erum búin að breyta reglu­verk­in­u i kringum banka. Við erum með mjög öfl­ugt reglu­verk í kringum það líka hvernig á að selja banka.“

Það er auð­vitað rétt að þing­konan hefur aldrei selt banka áður en við skulum ekki falla í þá gryfju að gleyma því að stofn­ana­minni um sölu banka er til staðar hjá fram­kvæmda­vald­inu. Það er líka til staðar hjá Sjálf­stæð­is­flokkn­um. Það er bara umtals­verð reynsla af einka­væð­ingu banka á Íslandi. Það er einmitt upp­hafið af því sem ­flokks­fé­lag­ar Bryn­dísar kalla „hið svo­kall­aða hrun“. Sagan af því hvernig Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn læsti flokk­inn og félaga í bön­k­er ­sögu­föls­unar er okkur öllum kunn­ug. Flokk­ur­inn tryllt­ist á öllum sem skrif­uðu um veika stöðu bank­anna fyrir hrun þeirra. Sak­aði Morg­un­blaðið um að tala niður krón­una og vildi að ­grein­and­i ­Merrill ­Lynch skellti sér í end­ur­mennt­un. Neit­uðu stað­fast­lega fram að falli bank­anna fyrir að nokkuð væri að. Bjarni Bene­dikts­son seldi í Sjóði 9 sama dag og neyð­ar­lögin voru sett. Góðir flokks­fé­lagar fengu sím­töl um að nýu ættu þau að selja. Umbóta­skýrsla flokks­ins var rifin á lands­fundi. Þau höm­uð­ust gegn Lands­dómi. Hafa alla tíð haldið fram að Lands­dómur hafi sýknað fyrr­ver­andi for­mann flokks­ins og ef Lands­dómur sýkn­aði hann ekki, þá var hann dæmdur fyrir eitt­hvað forms­at­riði sem engu skipt­ir. Geir var reyndar dæmdur fyrir brot á ákvæði stjórn­ar­skrár). Flokk­ur­inn réð Hannes Hólm­stein til að skrifa skýrslu um hvernig hrunið var öllum öðrum að kenna en Sjálf­stæð­is­flokkn­um.

Varð­and­i end­ur­mennt­un­ar­komment­ið skal tekið fram að Þor­gerður Katrín sem var ráð­herra Sjálf­stæð­is­flokks­ins á þeim tíma en er nú í Við­reisn. Þor­gerður gerði upp ummælin eftir að hafa yfir­gefið flokk­inn. „Ég hef sagt það áður: á sínum tíma tal­aði ég um end­ur­menntun en fór svo sjálf í nokk­urs konar end­ur­mennt­un. Ég þurfti á henni að halda. Það var bæði sárt og heilandi í senn. Að horfast í augu við eigin mis­tök, læra af reynsl­unni, bæði því góða og slæma, og horfa síðan fram á veg­inn er ákveðið þroska­ferli,“ sagði hún við Kjarn­ann. 

Eyðum ekki meiri tíma í síð­ustu einka­væð­ingu. Varð­and­i ­söl­una á Íslands­banka þá er vert að taka fram að ýmsar vís­bend­ingar eru um að sú ein­dregna afstaða stjórn­mál­anna að nauð­syn­legt sé að selja, selja selja, njóti ekki meiri­hluta­stuðn­ings almenn­ings. Það er svo­lítið und­ar­legt ef horft er til stjórn­mál­anna að sú skoðun að ekki eigi að selja bank­anna er jað­ar­sett líkt og varla finn­ist nokkur tals­maður þeirra sjón­ar­miða. Þar liggur kannski eitt fyrsta dæmið um vilja­leysi til að hlusta á við­var­an­ir. Kannski frekar vilja til að stroka út skoð­anir almenn­ings.

Í könnun sem ASÍ lét fram­kvæma í jan­úar 2021 kom fram að innan við fjórð­ungur lands­manna styður sölu rík­is­ins á Íslands­banka. Í sömu könnun kemur fram að aðeins meðal kjós­enda Sjálf­stæð­is­flokks­ins nýtur sala bank­anna stuðn­ings meiri­hluta kjós­enda stjórn­ar­flokk­anna. 56% kjós­enda Sjálf­stæð­is­flokks­ins eru að öllu leiti hlynnt, mjög og frekar hlynnt söl­unni. And­staða meðal kjós­enda flokks­ins er umtals­vert minni eða 22%. Meðal kjós­enda VG eru 65% andsnúin söl­unni en 22% fylgj­andi. Í Fram­sókn­ar­flokknum er staðan svipuð 21% eru fylgj­andi söl­unni en 53% mót­fall­in. Í heild­ina, meðal kjós­enda, er innan við fjórð­ungur almenn­ings hlynntur söl­unni á Íslands­banka. Málið flæk­ist örlítið þegar litið er til þess að núver­andi stjórn­ar­flokkar sigr­uðu síð­ustu kosn­ingar og földu ekki þá fyr­ir­ætlan sína að selja bank­ann. Út frá þeirri nið­ur­stöðu má auð­vitað láta líkt og stjórn­ar­flokk­arnir hafi umboð til að gera nokkurn veg­inn hvað sem þeim sýn­ist. Það gera flestir stjórn­ar­þing­menn þau örfáu skipti sem spurt er út í þennan anga stefnu þeirra.

Það er kannski einmitt hér sem vand­inn ligg­ur. Súr og and­lýð­ræð­is­leg menn­ing ábyrgð­ar­leys­is. Menn­ing þar sem fólk heldur því fram án þess að fara hjá sér, að kann­anir sem gefa vís­bend­ingar um að verk þeirra, hafi ekki neina mein­ingu nema þegar það hentar þeim. Í kosn­ingum er kosið um stóran pakka og stefnu. Alveg eins og við kennum börnum að þau geti ekki alltaf fengið allt eru Alþing­is­kosn­ingar kennsla í því sama fyrir kjós­endur en ekki síst eiga stjórn­mála­menn. Hver og einn kjós­andi metur sín for­gangs­mál og kýs í kjöl­farið þá sem falla best af sinni hugs­un. Það er hins vegar hluti af samn­ingnum að lýð­ræð­is­leg­ir ­mekk­an­ismi sé ekki gjör­sam­lega aftengdur næstu fjögur árin. Stjórn­mála­menn eru ein­fald­lega ekki kjörnir á þeim for­sendum að öll þeirra verk séu sam­þykkt.

Lýð­ræði er nefni­lega ekki bara rétt­ur­inn til að kjósa og lýð­ræðið er svo sann­ar­lega ekki rétt­ur­inn til að ráða. Lýð­ræði er rétt­ur­inn til þátt­töku og að skoð­anir kjós­enda séu teknar til greina. Þrátt fyrir kosn­ingar er ætl­ast til þess að meiri­hlut­inn sem mynd­aður er vinni í sam­ræmi við vænt­ingar um heil­indi.

Salan á Íslands­banka er ekki gott dæmi um slíkar hug­mynd­ir. Eins og áður segir liggur ekki fyrir hvort raun­veru­legur áhugi sé meðal almenn­ings á að selja. Enn síður er aðdrag­andi söl­unnar hafin yfir gagn­rýni. Alvar­leg­ast er ríkur vilji meiri­hlut­ans til að hundsa allar við­var­an­ir. Ekk­ert reglu­verk, siða­reglur eða minn­is­blöð koma í staðin fyrir vilj­ann til sam­ráðs og sátt­ar. Hafi stjórn­ar­meiri­hlut­inn á þingi og ráð­herrar ákveðið að öll gagn­rýni séu póli­tískar til­raunir til að grafa undan þeim er ekk­ert sem gott reglu­verk áork­ar.

Raunar lýsti Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála­ráð­herra og for­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins, því best hvernig tekið er í ábend­ing­ar. „Það er nú þannig að margir þeirra sem vilja lýsa van­trausti á öllu ferl­inu að þeir eru gjarnan á móti því að allur bank­inn sé seldur og eins stjórn­ar­and­stæð­ing­ar,“ sagði ráð­herra í Kast­ljós­inu þann sjö­unda apríl síð­ast­lið­inn. Í Silfr­inu á sunnu­dag mátti svo heyra sams­konar hug­mynd­ir. „Það er nátt­úru­lega þannig að þessi umræða verður nátt­úru­lega mjög póli­tísk vegna þess að stjórn­ar­and­staðan hún hefur ákveðna hags­muni af því að gera ferlið tor­tryggi­legt. Þá veltir maður fyrir sér, er betra fyrir stjórn­ar­and­stöð­una að koma með gagn­rýn­ina eftir á frekar en að koma með hana þegar að ferlið sjálft er í und­ir­bún­ing­i,“ sagði Andrea Sig­urð­ar­dótt­ir verk­efn­is­stjóri um þá gagn­rýni sem fram hefur komið á söl­una. Það er ekki hægt að draga ein­falda línu á milli þess að vera mót­fall­inn sölu rík­is­ins á bönkum og vilja ein­fald­lega að salan endi þannig að Bjarni selji pabba sínum hlut í bank­anum á bón­us­díl.

Mik­il­væg­ara er þó að þessi sögu­förðun er ósönn. Það var ein­fald­lega gerð athuga­semd við ferlið áður en í það var far­ið. Fyrst hlust­uðu þau ekki og nú ætla þau að gera þá sem reyndu með­sek.

Ímyndum okkur nú hvernig það er að koma með ábend­ingar á ferlið í kúltúr þar sem allt sem þú segir er málað upp sem til­raun til að grafa undan ferl­inu en ekki til­raun til að gera vel. Í slíku umhverfi gæti það vel átt sér stað að umsögn efna­hags- og við­skipta­nefndar um grein­ar­gerð fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra vegna fram­halds á sölu á hlutum rík­is­ins í Íslands­banka yrði ein­fald­lega dautt skjal þar sem horft er fram hjá ­at­huga­semdum minni­hlut­ans. Í sama umhverfi gætu stjórn­ar­liðar veigrað sér við að sinna eft­ir­lits­skyldu sinni enda örugg leið til að vera stimpl­aður sem hluti af póli­tískum leik ó­vin­ar­ins. Kannski hafði þessi stemn­ing áhrif á Bryn­dísi? Hún sem ein­dreg­inn stuðn­ings­maður þess að selja banka þurfti kannski ekk­ert að spyrja og stimpla sig út sem ómark­tæka. Með­limur í hinu ómark­tæka lið­inu sem vill bara alls ekk­ert selja banka. Sami kúltúr skapar svo kæl­inga­á­hrif ­meðal almenn­ings og álitsgjafa.

Hvað kemur fram í umsögn efna­hags- og við­skipta­nefnd­ar?

Mark­mið söl­unnar eru sam­kvæmt grein­ar­gerð­inni eft­ir­far­andi:

• að minnka áhættu rík­is­ins af svo stórum eign­ar­hlut í fjár­mála­kerf­inu;
• að efla virka sam­keppni á fjár­mála­mark­aði;
• að hámarka end­ur­heimtur rík­is­sjóðs af eign­ar­hald­inu og sölu á hlut­um;
• að stuðla að fjöl­breyttu, heil­brigðu og dreifðu eign­ar­haldi til lengri tíma;
• að auka fjár­fest­ing­ar­mögu­leika fyrir inn­lenda ein­stak­linga og fag­fjár­festa;
• að minnka skuld­setn­ingu eða auka svig­rúm rík­is­ins til sam­fé­lags­lega arð­bærra fjár­fest­inga.

Í sömu grein­ar­gerð er tekið fram að umfjöllun nefnd­ar­innar afmarkast í sam­ræmi við skipt­ingu mála­sviða fasta­nefnda og því sé meg­in­á­hersla ­nefnd­ar­inn­ar á; að minnka áhættu rík­is­ins af svo stórum eign­ar­hlut í fjár­mála­kerf­inu, efla virka sam­keppni á fjár­mála­mark­aði, stuðla að fjöl­breyttu, heil­brigðu og dreifðu eign­ar­haldi til lengri tíma og auka fjár­fest­ing­ar­mögu­leika fyrir inn­lenda ein­stak­linga og fag­fjár­festa.

Í umsögn meiri­hluta er lýst yfir stuðn­ing við söl­una og ferl­ið. Þá er bent á að hugs­an­lega sé ekki heppi­legt að líf­eyr­is­sjóð­irnir verði ráð­andi í sölu­ferl­inu og vitna þar til umsagnar Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins. „Líkt og rakið er í umsögn Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins er lík­legt að hlut­falls­leg eign líf­eyr­is­sjóða í bank­anum auk­ist við áfram­hald­andi sölu. Huga þurfi að því að líf­eyr­is­sjóð­irnir eru bæði mik­il­vægir við­skipta­vinir bank­anna og keppi­nautar þeirra á hús­næð­is­lána­mark­aði. Þá eru líf­eyr­is­sjóð­irnir veiga­miklir hlut­hafar í ýmsum stærri fyr­ir­tækjum sem einnig eru meðal helstu við­skipta­vina bank­ans. Jafn­framt kom fram við umfjöllun nefnd­ar­innar að beiti stærri hlut­hafar ekki eig­enda­afli sínu sé meiri hætta á að minni eign­ar­halds­fé­lög öðlist meiri völd en eign­ar­hlutur þeirra segi til um. Í sam­hengi við fram­an­greint hefur komið fram að aðkoma erlendra fjár­festa, t.d. nor­rænna banka, get­i verið fýsi­legur kost­ur. Almennt er talið að íslenski banka­mark­að­ur­inn sé of lít­ill til að erlendir aðilar sjái sér hag í því að hasla sér völl hér á landi með stofnun nýs banka. Í því sam­hengi geti falist ákveðin tæki­færi til auk­innar sam­keppni með aðkomu erlendra aðila að söl­unn­i.“ Þessi fyr­ir­vari meiri­hlut­ans er ágætur og ef horft er á útboðið virð­ist hafa verið hlustað á þessar ábend­ing­ar. Það er hins vegar gert með því að draga inn fjöld­ann allan af smáum fjár­festum sem engin sér­stök ástæða er til að hleypa inn í sér­stakt útboð sem almenn­ingi var selt á þeim for­sendum að væri til að draga að öfl­uga fjár­festa sem staðið gætu með bank­an­um. Draga má í efa að það hafi verið mark­mið varn­ar­orð­anna en ekki verður horft fram hjá því að varað var við að það gæti einmitt orðið afleið­ing­in.

Í umsögn fyrsta minni­hluta, það er Guð­brands Ein­ars­son­ar, þing­manns Við­reisn­ar, er tekið undir ábend­ingar meiri­hlut­ans og lagt til að „Fyrsti minni hluti leggur áherslu á að við söl­una verði litið til þeirra við­miða sem fram koma í umsögn Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins, sér í lagi varð­andi það að stefnt verði að sem fjöl­breytt­ustu eign­ar­haldi aðila sem hafa að leið­ar­ljósi lang­tíma­hags­muni þjóð­ar­innar af traustum banka­rekstri. Mik­il­vægt er að eign­ar­hald bank­ans sé dreift og að kaup­endur á hlutum í bank­anum hafi ekki ríkra hags­muna að gæta sem beinir sam­keppn­is­að­ilar bank­ans, eig­endur stórra hluta í sam­keppn­is­að­ilum bank­ans eða séu umsvifa­miklir við­skipta­vinir hans.“ Sé þessi umsögn skoðuð sést svart á hvítu hversu ósann­gjörn og hættu­leg þessi póli­tíska menn­ing er. Það er nefni­lega ekki sam­hengi á milli þess að allt sem frá minni­hlut­anum kemur sé ómark­tækt eða í óeðli­legri póli­tískri and­stöðu við stjórnarmeiri­hlut­ann. Enn síður er rétt­mætt að afskrifa óánægju með ferli sem aug­ljós­lega er ekki í sam­ræmi við vænt­ing­ar.

Minni­hlut­inn var­aði þó við ýmsu sem síðar kom í ljós. „Ef ráð­herra hyggst selja 65% hlut í Íslands­banka er nauð­syn­legt að tryggja gæði nýrra eig­enda umfram þau lág­marks­skil­yrði sem kveðið er á um í 42. gr. laga um fjár­mála­fyr­ir­tæki. Ríkið þarf að setja skil­yrði fyrir fram um það hvers konar aðilar fái að eignast ­kerf­is­lega ­mik­il­vægan við­skipta­banka. Fall for­vera Íslands­banka mark­aði upp­haf keðju­verk­andi atburða­rásar sem olli gjald­þroti íslenska banka­kerf­is­ins í heild,“ segir í umsögn Ást­hildar Lóu Þórs­dótt­ur, full­trúa Flokks fólks­ins í nefnd­inni. Nú þegar ferl­inu er lokið sjá flestir að hér var um rétt­mæta athuga­semd en það hefði líka mátt sjá áður en ferlið fór af stað. „Ríkið þarf við söl­una að gera mun meiri kröfur en gerðar eru í lögum um fjár­mála­fyr­ir­tæki enda er það ekki bundið af þeim, nema að lág­marki, og getur sett eigin skil­yrði við söl­una til að tryggja heil­brigði fjármála­kerf­is­ins þar sem stöð­ug­leiki, sam­keppni, hag­kvæmni og hagur almenn­ings, spari­fjár­eig­enda og lít­illa og með­al­stórra fyr­ir­tækja verði haft að leið­ar­ljósi. Ríkið þarf því einnig að krefja vænt­an­lega kaup­end­ur, sem vilja fara með virkan eign­ar­hlut í Íslands­banka, um að gefi upp fyr­ir­ætl­anir sínar með eign­ar­hald­inu með því að þeir leggi fram skrif­legar áætl­anir til lengri og skemmri tíma áður en ríkið sam­þykkir þá sem kaup­end­ur.“

Jóhann Páll Jóhanns­son, full­trúi Sam­fylk­ingar í nefnd­inni, segir að mis­ráðið hafi verið að hefja söl­una í heims­far­aldri. „Eins og Sam­fylk­ingin var­aði ein­dregið við að myndi ger­ast voru hluta­bréf í bank­anum seld á und­ir­verði með til­heyr­andi fjár­hagstjóni fyrir íslenska ríkið og almenn­ing. Það er eðli­leg krafa að unnin verði ítar­legri grein­ing á fyrsta fasa sölu­með­ferð­ar­innar og að fram fari þing­leg umræða um frumút­boðið áður en sölu­ferlið heldur áfram.“ Það er hættu­legt að mála slíka ábend­ingu sem ein­ungis til­raun stjórn­ar­and­stöð­unnar til að grafa undan sölu­ferl­inu. Það er alls ekki ólík­legt að úttektin hefði leitt í ljós að var­huga­vert sé að selja aðilum sem lík­legir eru til að kaupa á und­ir­verði og selja hratt á mark­aðs­verði.

Full­trúi Sam­fylk­ing­ar­innar bendir einnig á að 63% van­treysti Bjarna Bene­dikts­syni, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, til að leiða einka­væð­ingu Íslands­banka. „Full­trúi Sam­fylk­ing­ar­innar í efna­hags- og við­skipta­nefnd hefur skiln­ing á þessu van­trausti í ljósi þess að Bjarni Bene­dikts­son tók þátt í við­skiptum sem veiktu Íslands­banka á árunum fyrir hrun ásamt skyld­mennum sínum og við­skipta­fé­lögum sem voru í senn meðal stærstu eig­enda og stærstu lán­taka bank­ans. Þá kom Bjarni að við­skiptafléttu árið 2008 þar sem Hæsti­réttur Íslands telur að hags­munir lán­taka hafi verið teknir fram yfir hags­muni bank­ans sjálfs. Til að fullt traust ríki um söl­una á Íslands­banka er rétt­ast að for­sæt­is­ráð­herra feli öðrum ráð­herra að fara með mál­ið.“ Í ljósi þess að faðir fjár­mála­ráð­herra og fyrr­ver­andi við­skipta­fé­lagar má velta því fyrir sér hvort mál­efna­leg rök séu fyrir þessum fyr­ir­vara. Það er alla­vega hollt fyrir alla að afskrifa ekki alla gagn­rýni sem póli­tískar til­raunir til að grafa undan sölu­ferl­inu. Þessi regla á líka við um það sem erfitt er að heyra.

„Fram kemur í Hvít­bók um fram­tíð­ar­sýn fyrir fjár­mála­kerfið frá 2018 að „heil­brigt eign­ar­hald“ sé for­senda þess að banka­kerfi standi traustum fót­um. Huga þurfi sér­stak­lega að því við sölu rík­is­ins á eign­ar­hlut í bönkum að nýir eig­endur séu traust­ir, hafi umfangs­mikla reynslu og þekk­ingu á starf­semi banka og fjár­hags­lega burði til að standa á bak við bank­ann þegar á móti blæs. Full­trúi Sam­fylk­ing­ar­innar í efna­hags- og við­skipta­nefnd tekur undir þetta áherslu­at­riði og furðar sig því á að ekki sé að finna neina umfjöllun um lík­lega þróun breytts eign­ar­halds Íslands­banka í grein­ar­gerð fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra um fram­hald banka­söl­unn­ar. Í grein­ar­gerð­inni er heldur ekki að finna neina umfjöllun um áhrif banka­söl­unnar á sam­keppni, til að mynda um sam­keppn­is­leg áhrif þeirrar lík­legu nið­ur­stöðu að líf­eyr­is­sjóðir stór­auki hlut­deild sína í banka­kerf­in­u.“ Eitt af því sem hefur verið kallað til sem útskýr­ing á því hvers vegna smáir fjár­festar fengu að kaupa bréf í útboð­inu er einmitt ótti við að auk­inn hlut­deild líf­eyr­is­sjóð­anna í bank­anum hafi nei­kvæð áhrif á sam­keppni. Það er því ekk­ert sér­stak­lega ­flokkspóli­tísk ­at­huga­semd að grein­ingu á þessum ótta skorti.

Í umsögn Þór­hildar Sunnu Ævars­dótt­ur, full­trúa Pírata, koma fram veru­legar athuga­semdir við hug­myndir meiri­hlut­ans um að áhætta minnki við sölu Íslands­banka. Í umsögn­inni er gerð athuga­semd við fram­kvæmd­ina í tengslum við öll yfir­lýst mark­mið. Píratar gerðu athuga­semd við hug­myndir um að áhætta sé minni ef bank­inn er í einka­eigu. „Fjórði minni hluti bendir á tví­skinn­ung­inn í þessu áhættu­mati, að það sé nákvæm­lega jafn mikil áhætta ­fyrir ríkið að eiga banka og hafa þá einka­rekna, a.m.k. ef banka­kerfið fer á haus­inn. Kostn­aður rík­is­ins yrði lík­lega svipað mik­ill hvort sem bank­arnir væru einka­reknir eða í opin­berri eigu. Það þýðir ekki að bankar eigi bara að vera reknir á opin­berum for­sendum heldur þýðir það bara það að „að minnka áhættu“ séu ekki rök fyrir sölu. Rökin um að láta einka­fram­takið sjá um tækni­fram­farir í banka­þjón­ustu eru betri, en útskýrir þá ekki eigu rík­is­ins á Lands­bank­an­um. Áhættan á sölu Íslands­banka kom svo ber­lega í ljós í kjöl­far frumút­boðs. Áhættan á því að bank­inn hafi verið und­ir­verð­lagður (eins og vakin var athygli á fyrir frumút­boð­ið) var miklu meiri en áhætta rík­is­ins af öðrum atriðum því það er ýmis­legt hægt að gera fyrir 27 millj­arð­ana sem verðið var van­metið um.“

Varð­andi sam­keppn­is­sjón­ar­mið segir einnig: „Það er óljóst hvort þessu mark­miði hafi verið náð eða því verði náð, síður en svo jafn­vel. Umsagn­ar­að­ilar búast flestir við því að líf­eyr­is­sjóð­irnir verði þeir sem kaupa Íslands­banka. Það er ekki sam­keppn­is­efl­andi þar sem líf­eyr­is­sjóð­irnir eru einmitt í sam­keppni við bank­ana um íbúða­lán og fjár­fest­ing­ar. Eins er mark­viss und­ir­fjár­mögnun Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins áhyggju­efni í þessu sam­bandi þar sem stofn­unin á í erf­ið­leikum með að sinna eft­ir­lits­hlut­verki sínu vegna und­ir­mönn­un­ar. Ekki er að finna nein áform rík­is­stjórn­ar­innar um að efla getu Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins til eft­ir­lits sam­hliða söl­unni sem er áhyggju­efn­i.“ Um það mark­mið að hámarka end­ur­heimtur rík­is­sjóðs með söl­unni segir ein­fald­lega að um brand­ara sé að ræða ef horft er til söl­unnar í fyrra. Um dreift eign­ar­hald seg­ir: „Hér voru umsagn­ar­að­ilar allir sam­mála, að það væri auð­vitað engin trygg­ing fyrir fjöl­breyttu eign­ar­haldi til fram­tíðar þar sem hverjum og einum væri frjálst að selja sína hluti í fram­tíð­inni. Eign­ar­haldið yrði örugg­lega dreifð­ara en ef ríkið ætti allt hlutafé en það er engin trygg­ing fyrir að eign­ar­haldið verði fjöl­breytt eða heil­brigt.“ Svona heldur umsögnin áfram.

Hafa verður í huga að fasta­nefndir Alþingis funda alla jafna ekki á opnum fund­um. Því vitum við ekki nákvæm­lega hvað fór fram á fund­un­um. Hins vegar er umsögn ­nefnd­ar­inn­ar vís­bend­ing um hvað kom út úr vinnu nefnd­ar­inn­ar. Í ljósi umsagn­ar­innar verð ég þó að segja að allt tal um að eng­inn hafi varað við að illa ­færi er frekar inn­an­tómt.

Umfjöllun nefnd­ar­innar var þó ekki í fyrsta sinn sem efa­semdir voru orð­að­ar. Það vekur raunar furðu­lega litla athygli að Sam­keppn­is­eft­ir­litið var­aði ekki ein­göngu við því að líf­eyr­is­sjóðir eign­uð­ust of mik­ið. Sam­keppn­is­eft­ir­litið var­aði líka við því að skuld­settum eign­ar­halds­fé­lögum yrði seldur hlut­ur. „.Á inn­lendum vett­vangi er einnig til að dreifa öðrum stórum fjár­fest­um. Í því sam­bandi ber að var­ast þá leið að selja eign­ar­hluti í bönkum mikið skuld­settum eign­ar­halds­fé­lögum í eigu einka­fjár­festa, vegna þeirrar hættu sem slíkt eign­ar­hald getur skap­að. Í því sam­bandi vís­ast til reynsl­unnar af banka­hrun­inu 2008 en bank­arnir voru á þeim tíma að veru­legu leyti í eigu og undir stjórn skuld­settra eign­ar­halds­fé­laga í eigu einka­fjár­festa sem gjarnan voru jafn­framt meðal stærstu við­skipta­vina bank­anna, ýmist beint eða óbeint“ Nú hafa komið fram upp­lýs­ingar um að slíkt geti hafa gerst í þessu útboði.

Það má týna til fleiri við­var­an­ir. Banka­sýslan sjálf sagði þetta um þá aðferð sem valið var að fara: „Það er þó ljóst að slíkt fyr­ir­komu­lag er ekki að fullu í anda meg­in­regla laga nr. 155/2012 um opið sölu­ferli og gagn­sæi. Þannig njóta ákveðnar fjár­festar betri rétt­inda en aðrir ásamt því að almenn­ingur getur ekki tekið beinan þátt og þar með ekki tryggt fullt jafn­ræði bjóð­enda. Aftur á móti er um að ræða hefð­bundna venju á alþjóð­legum verð­bréfa­mörk­uðum sem talin er ákjós­an­leg­asta aðferðin við áfram­hald­andi sölur til að hámarka verð og lág­marka áhætt­u.“ Þessi við­vörun kom fram í jan­úar á þessu ári.

Sama fólk og hlust­aði ekki á við­var­anir vegna þess að þær komu ekki innan úr klíkunni reynir nú að telja okkur öllum trú um að eng­inn hafi einu sinni reynt að vara við. Það er jafn hættu­legt að hlusta á þau nú og síð­ast þegar þau keyrðu landið í þrot.

Höf­undur er fram­­kvæmda­­stjóri Íslands­­­deild­ar Tran­­sparency In­ternat­i­onal.