Um þessar mundir er eitt ár liðið síðan und­ir­rituð birti grein í Kjarn­anum, fyrir hönd hóps bóka­safns- og upp­lýs­inga­fræð­inga í háskóla­bóka­söfn­um, undir fyr­ir­sögn­inni #Hvar­er­OA­stefn­an? Lýst var eftir opin­berri stefnu mennta­mála­ráðu­neyt­is­ins um Opinn aðgang að nið­ur­stöðum rann­sókna og þeirri spurn­ingu varpað fram hvort bíða þyrfti til árs­ins 2022 eftir að hægt væri að hefja inn­leið­ingu stefn­unn­ar.

Greinin var skrifuð í til­efni árlegrar viku opins aðgangs og nú þegar árið er liðið er áhuga­vert að skoða hvernig stefnu­mót­un­ar­vinna mennta- og menn­ing­ar­mála­ráðu­neyt­is­ins hefur geng­ið:

• Í des­em­ber 2019: Til­lögum til mennta- og menn­ing­ar­mála­ráð­herra að stefnu um opinn aðgang að nið­ur­stöðum rann­sókna skilað til mennta- og menn­ing­ar­mála­ráðu­neyt­is.
• 13. mars 2020: Mál nr. 70/2020 Opinn aðgangur að nið­ur­stöðum rann­sókna sett í sam­ráðs­gátt og var til umsagnar til 27. mars 2020.

Í umsögn Háskóla Íslands, sem var sú eina sem barst um mál­ið, er til­lög­unum fagnað og sagt að þær séu í góðu sam­ræmi við þró­un­ina í nágranna­lönd­unum og í sam­ræmi við stöð­una hér­lend­is. Í þess­ari jákvæðu umsögn um stefnu­til­lög­urnar um opinn aðgang að rann­sókn­ar­nið­ur­stöðum ítrekar HÍ hins vegar skort á stefnu um opinn aðgang að rann­sókn­ar­gögn­um.

• 27. mars 2020: Nið­ur­stöður sam­ráðs máls nr. 70/2020 settar í vinnslu.
• 14. sept­em­ber 2021: Nið­ur­stöður máls nr. 70/2020 birtar í sam­ráðs­gátt­inni.

Í nið­ur­stöð­unum segir m.a.:

„Ráðu­neytið vinnur nú að stefnu á grund­velli skýrsl­unnar með það að mark­miði að stuðla að því að rann­sókn­ar­nið­ur­stöður sem greiddar eru fyrir opin­bert fé séu aðgengi­legar á raf­rænu formi án end­ur­gjalds svo að flestir geti nýtt sér nið­ur­stöður þeirra.“

Í nið­ur­stöð­unum virð­ist jafn­framt tekið undir ítrekun HÍ á skorti á stefnu um opinn aðgang að rann­sókn­ar­gögn­um:

„Með opnum aðgangi að rann­sókn­ar­gögnum er stuðlað að útbreiðslu þekk­ingar og nýt­ingu hennar í sam­fé­lag­inu, en jafn­framt verið að efla gæði rann­sókna. Með því að opna aðgang skap­ast ábóti fyrir allt sam­fé­lag­ið, hraðar vexti þess og hvetur til nýsköp­un­ar.“

Sem sagt eftir að hafa unnið með málið í 17 mán­uði virð­ist lítið sem ekk­ert hafa gerst og enn vantar stefn­una um opinn aðgang að rann­sókn­ar­nið­ur­stöð­um.

Hvað tef­ur?

Í stefnu­til­lög­unum eru sett fram mark­mið, leiðir og aðgerð­ir.

Meg­in­mark­mið stefn­unnar verði að „Nið­ur­stöður rann­sókna sem notið hafa opin­berra styrkja á Íslandi verði aðgengi­legar án end­ur­gjalds.“ Jafn­framt er sett sem mark­mið „að breyt­ingin frá hefð­bund­inni útgáfu vís­inda­greina til opins aðgangs auki ekki heild­ar­kostnað sam­fé­lags­ins af útgáfu, dreif­ingu og aðgangi að vís­inda­legri þekk­ingu og gætt verði að því að greiða ekki bæði fyrir birt­ingu og aðgang.“

Leiðir að mark­miðum felist í safn­vistun skv. grænu leið­inni til að byrja með þar sem vís­inda­menn birta nið­ur­stöð­ur­/­greinar í áskrift­ar­tíma­ritum og vista hand­ritið jafn­framt í varð­veislu­safni. Gert er ráð fyrir að með tím­anum verði sú þróun að birt­ingin fær­ist frá grænu leið­inni yfir í gullnu leið­ina en þá birt­ast rann­sókn­ar­nið­ur­stöður alfarið í tíma­ritum sem eru í opnum aðgangi.

Í aðgerða­lið til­lagn­anna eru svo til­greindir þeir aðilar sem koma þurfa að mál­inu og verk­efni þeirra vel skil­greind.

Eru ofan­talin atriði (mark­mið, leiðir og aðgerð­ir) ekki einmitt þau sem eiga að vera í form­legu stefnu­skjali? Getur verið að málið tefj­ist vegna þess að enn virð­ist ekki hafa verið unnið í stefnu um rann­sókn­ar­gögn? Í títt­nefndum til­lögum kemur skýrt fram að verk­efni hóps um opin vís­indi er tví­þætt; ann­ars vegar um opinn aðgang að rann­sókn­ar­nið­ur­stöðum og hins vegar um opinn aðgang að rann­sókn­ar­gögn­um. Frá verk­efna­hópi mennta- og menn­ing­ar­mála­ráð­herra um opin vís­indi eiga sem sagt að koma til­lögur að tveimur stefnum en ekki ein heild­ar­stefna um opin vís­indi og sá grunur læð­ist að und­ir­rit­aðri að hér gæti verið um ein­hvern mis­skiln­ing að ræða.

Í við­auka með stefnu­til­lög­unum er fjallað um fyr­ir­komu­lag útgáfu, áskriftir (að ekki sé greitt bæði fyrir áskrift að tíma­rit­inu og útgáfu greina í opnum aðgangi í því) og að lokum sett fram kostn­að­ar­mat. Ljóst er að við­auk­inn (skrif­aður árið 2019) þarfn­ast end­ur­skoð­unar nú þegar líður að árinu 2022 en það ætti þó ekki að hindra gerð opin­berrar stefnu um opinn aðgang að rann­sókn­ar­nið­ur­stöðum þar sem þessi atriði telj­ast lík­lega þættir í inn­leið­ingu. Ef hins vegar þessi atriði þurfa að liggja fyrir til að hægt sé að ljúka við gerð stefn­unnar er þá ekki ráð að ráðu­neyt­is­starfs­maður fái það verk­efni og ljúki síðan gerð stefn­unn­ar? Síðan þarf að mynda vinnu­hóp þeirra aðila sem nefndir eru í aðgerða­kafl­anum um inn­leið­ing­una og hefja svo ferl­ið.

Það að ráðu­neytið vinni nú fyrst eftir sautján mán­aða töf að stefn­unni er klént svar þar sem upp­lýs­ingar liggja ekki fyrir um hvernig þeirri vinnu er háttað eða hvenær henni á að vera lok­ið. #Hvar­er­OA­stefnan er því enn í fullu gildi.

Höf­undur er for­stöðu­maður bóka­safns og upp­lýs­inga­þjón­ustu Lista­há­skóla Íslands.

Heim­ild­ir:

Mennta- og menn­ing­ar­mála­ráðu­neyt­ið. (e.d.). Opinn aðgangur að nið­ur­stöðum rann­sókna. Sam­ráðs­gátt – opið sam­ráð stjórn­valda við almenn­ing. Sótt 13. októ­ber 2021 af https://­samrads­gatt.is­land.is/oll-mal/$Cases/Details/?id=2659

Mennta- og menn­ing­ar­mála­ráðu­neyt­ið. (2019, sept­em­ber). Opinn aðgangur að nið­ur­stöðum rann­sókna: Til­lögur verk­efn­is­hóps mennta- og menn­ing­ar­mála­ráð­herra. Sótt af https://­samrads­gatt.is­land.is/Skrar/$Cases/­GetCaseFi­le/?id=%7B943dc525-4065-ea11-9b94-005056bcce7e%7D