Ég lít á daga­talið og sé ártalið 2015.

Þegar ég var 10 ára gam­all fóru fram for­seta­kosn­ingar á Íslandi. Nokkrir buðu sig fram og einn þeirra stefndi að friði árið 2000. Það hljóm­aði sem ágætis mark­mið í mínum eyrum man ég. En frið­ur­inn náði ekki fram að ganga og Íslend­ingar kusu fyrrum ráð­herra og þing­mann í stól­inn á Bessa­stöð­um.

Núna nálg­ast ég óðfluga þrí­tugt og enn er sami maður for­seti. Robert Mugabe í Simbabve hefur samt setið enn lengur en hann í emb­ætti. Margt hefur breyst í heim­inum og á Íslandi frá árinu 1996. Frið­ur­inn kom ekki árið 2000 en hrunið kom árið 2008. For­set­inn þurfti að end­ur­heimta traust þjóð­ar­innar eftir að hafa flogið í einka­þotum „út­rás­ar­vík­inga“ og mært þá í bak og fyr­ir.

Á þessu tíma­bili hefur orðið bylt­ing í tækni­þró­un, sem hefur haft gríð­ar­leg áhrif á aðgengi að upp­lýs­ing­um. Aldrei hefur verið auð­veld­ara að fletta upp og reka lygar og útúr­snún­inga ofan í stjórn­mála­menn. Pott­verjar í heitu pott­unum ræða enn stjórn­málin og nýjasta slúðrið eins og árið 1996, en „virkir í athuga­semd­um“ eru meira áber­andi í dag.

Árið 1996 var Morg­un­blaðið stærsta dag­blað Íslands og virt­asti fjöl­mið­ill­inn ásamt Rík­is­út­varp­inu. Fram­sókn­ar­flokkur og Sjálf­stæð­is­flokkur sátu saman í rík­is­stjórn. Jóhanna Sig­urð­ar­dóttir var for­maður Þjóð­vaka og beið eftir að sinn tími kæmi. Áhrifa­mestu hags­muna­sam­tök lands­ins voru LÍÚ, eins og í dag, en hafa nú skipt um nafn. Kvik­myndin Djöfla­eyjan kom út og Bravehe­art hlaut Ósk­arsverð­laun sem besta mynd­in. Spaug­stofan var kærð fyrir klám þetta árið og árið eftir fyrir guð­last. 1996 var árið eftir að Kombucha svepp­ur­inn svo­kall­aði sló í gegn á mörgum íslenskum heim­ilum og var rækt­aður í krukkum og vaska­fötum af mik­illi list. „Galdra­seyði“ sem bruggað var úr rækt­un­inni var talið allra meina bót. Morg­un­blaðið greindi frá upp­runa æðis­ins í Banda­ríkj­un­um.

Það er óhætt að segja að mikið vatn hafi runnið til sjávar frá árinu 1996. Íslenskt sam­fé­lag hefur gjör­breyst. Hnatt­væð­ing og tækni­fram­farir hafa skapað ótal ný tæki­færi fyrir ein­stak­linga og fyr­ir­tæki. Mik­il­vægi inter­nets­ins sem vett­vangs sam­skipta, upp­lýs­inga og við­skipta hefur marg­fald­ast. Fjöldi nýrra sprota­fyr­ir­tækja hafa orðið til og blómstrað í þessum jarð­vegi og lista­menn og íþrótta­menn hafa slegið í gegn um víða ver­öld. Ísland er komið ræki­lega á kortið sem vin­sæll áfanga­staður ferða­manna.

Stjórn­mál á Íslandi hafa því miður ekki fylgt þess­ari þró­un. Ára­tugum saman hefur verið stöðnun í íslenskum stjórn­málum (sem sumir kalla stöð­ug­leika). Starfs­hættir Alþingis hafa sára­lítið breyst á þessum tíma. Enn eru hug­myndir skotnar niður ef þær koma frá „óvin­um“ í öðrum flokkum eða utan úr sam­fé­lag­inu. Enn er gagn­rýni svarað með því að klína flokks­stimplum á gagn­rýnend­ur. Menn ljúga óhikað og snúa út úr og verða síðan „fórn­ar­lömb nei­kvæðrar umræð­u“. Enn er mál­þóf helsta vopn stjórn­ar­and­stöð­unnar gegn „of­ríki rík­is­stjórn­ar“ eins og Bjarni Bene­dikts­son kall­aði það í stjórn­ar­and­stöðu 2013.  Enn eru ráða­menn tregir til að læra af reynsl­unni eða reynslu nágranna­þjóða. Enn hreykja þeir sér af hag­stjórn sinni, nú þrátt fyrir fjöl­menn verk­föll og land­flótta, eins og þeir hreyktu sér alla leið inn í hrun­ið.

Það þekk­ist varla að íslenskir stjórn­mála­menn axli ábyrgð eða biðj­ist afsök­unar á mis­tökum sín­um, mis­tökin eru alltaf ein­hverjum öðrum að kenna.

Flokks­menn slá skjald­borg um sam­herja sína sem „lenda í ósann­gjarnri umræð­u“. Það þekk­ist varla að íslenskir stjórn­mála­menn axli ábyrgð eða biðj­ist afsök­unar á mis­tökum sín­um, mis­tökin eru alltaf ein­hverjum öðrum að kenna. Stundum eru þau líka rétt­læt­an­leg ef aðrir gerðu sam­bæri­leg mis­tök. For­dæm­is­gildi mis­taka fyrri ára skapar sér­stakan kvóta sem stjórn­mála­menn geta alltaf vísað í og nýtt sér. Í Bret­landi sögðu þrír flokks­for­menn af sér á vor­dög­um, til þess að axla ábyrgð á slæmu gengi flokka sinna í kosn­ing­um. Það þurfti ekki meira til.

Árið 1992 var skipuð nefnd til að fjalla um heild­ar­end­ur­skoðun stjórn­ar­skrár­inn­ar, vegna aðildar Íslands að EES sam­starf­inu. Síðan hafa fleiri nefnd­ir, ráð og þing verið skipuð með til­heyr­andi kostn­aði, en sama stjórn­ar­skrá stendur enn svo til óbreytt. Stjórn­ar­skráin frá árinu 1944, sem átti að vera til bráða­birgða, er komin yfir sjö­tugt. Allar til­raunir til heild­ar­end­ur­skoð­unar hennar hafa mis­tek­ist hingað til. Nið­ur­stöður þjóð­ar­at­kvæða­greiðsl­unnar 2012 virð­ast gleymd­ar. Í rúm sjö­tíu ár hafa menn rætt málin og þrasað án nið­ur­stöðu.

Allar til­raunir til heild­ar­end­ur­skoð­unar hennar hafa mis­tek­ist hingað til. Nið­ur­stöður þjóð­ar­at­kvæða­greiðsl­unnar 2012 virð­ast gleymdar.

Ólafur Ragnar hefur gjör­breytt for­seta­emb­ætt­inu í krafti óljósra greina um vald­svið for­seta og mis­not­aði nýverið aðstöðu sína við þing­setn­ingu til þess að koma and­stöðu sinni við stjórn­ar­skrár­breyt­ingar á fram­færi. Ákvæði um þjóð­ar­at­kvæða­greiðslur eru óljós. Er lýð­ræð­is­legt að atkvæði Vest­firð­ings í kosn­ingum til Alþingis gildi u.þ.b. tvö­falt á við atkvæði Hafn­firð­ings? Hverjir hagn­ast á núver­andi kosn­inga­kerfi? Fram­sókn­ar­flokk­ur­inn hefur hagn­ast mest allra flokka á því í gegnum tíð­ina. Eru til góð rök fyrir skipt­ingu lands­ins upp í kjör­dæmi í dag og mis­jöfnu vægi atkvæða eftir lands­hlut­um?

Það er him­inn og haf milli lífs­kjara sem því býðst á Íslandi (einkum Reykja­vík vegna hús­næð­is­verðs) sam­an­borið við flest nágrannalöndin.

Ekki sér fyrir end­ann á flótta ungs fólks úr landi, það er him­inn og haf milli lífs­kjara sem því býðst á Íslandi (einkum Reykja­vík vegna hús­næð­is­verðs) sam­an­borið við flest nágranna­lönd­in. Ein­staka stjórn­ar­þing­menn lýsa yfir áhyggjum af stöðu hús­næð­is­mála og áhyggjum af að ná ekki almenni­lega til unga fólks­ins. En ger­ist eitt­hvað eða er þetta bara enn eitt kjaftæð­ið? Staðan á hús­næð­is­mark­aði hefur lík­lega aldrei verið verri, þar er upp­safn­aður vandi margra ára sem aldrei hefur verið tekið almenni­lega á. Stjórn­völd virð­ast van­meta stór­kost­lega umfang og áhrif fólks­flutn­inga frá land­inu, bæði ungs fólks og ann­arra sem hafa fengið nóg af hroka­fullum við­brögðum og ráða­leysi ráða­manna við fjöl­mennum verk­föllum. Stjórn­ar­skráin er ekki það eina sem þarfn­ast heild­ar­end­ur­skoð­un­ar, verk­föll eru mun algeng­ari á Íslandi en í nágranna­lönd­um. Gæti verið að íslensk stjórn­völd geti lært eitt­hvað um hag­stjórn og vinnu­markað af þeim? Gæti hugs­ast að þau geti lært eitt­hvað um hús­næð­is­mark­að?

Þegar Davíð Odds­son lýsir frati á ein­stak­linga og stofn­anir sam­fé­lags­ins í rit­stjórn­ar­greinum á Morg­un­blað­inu er oft fjallað um það í öðrum fjöl­miðl­um. En hvert er upp­lýs­inga­gild­ið? Hvað er frétt­næmt við að hann upp­nefni fólk opin­ber­lega eða geri lítið úr Rík­is­út­varp­inu?

Hvort er árið 1996 eða 2015 í stjórn­málum á Íslandi?