Það eru tvær hliðar á hverjum pen­ingi

Sam­tími okkar er ógn­vekj­andi og sam­tími og okkar er fal­leg­ur, það fer eftir því hvernig við horfum á hann. Á síð­ustu 45 árum hafa meðal lífslíkur manns­ins auk­ist um a.m.k. 25 ár, sem er álíka hröð þróun og var frá stein­öld til þess tíma. Þrátt fyrir mikla mann­fjölgun hafa með­al­tekjur manna auk­ist og ólæsi minnkað frá því að eiga við um helm­ing mann­kyns til þess að fjórð­ungur manna er ólæs.

Lengri með­al­ævi manns­ins er almenn og fæð­ing­ar­tölur halda áfram að lækka.

Aft­ur­förin í sam­fé­lögum manna er að efna­hags­legur munur er meiri en um ald­ir, en ekki aðal­lega á milli þess sem eitt sinn var kallað þriðji heim­ur­inn og Vest­ur­landa, því þær línur hafa færst veru­lega til. Hlut­falls­lega fleiri ein­stak­lingar sitja engu að síður eftir í sam­fé­lagi vax­andi neyslu­getu.

Hætt er við að reiði sé fylgi­fiskur þess að vera ekki full­gildir þátt­tak­endur í efna­hags- og tækni­undr­inu. Sam­fé­lag manna er sömu­leiðis brot­hætt­ara en nokkurn tíma fyrr vegna örra og mik­illa sam­skipta heims­hluta. Það sem ger­ist á einum stað hefur áhrif víða um jarð­kringl­una, svo sem sjá má á útbreiðslu kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins og ekki síður afleið­ingum stríðs­ins í Úkra­ínu.

Mat­ar­venjur og menn­ing í fjar­lægum löndum kemur þeim víð­reistu ekki lengur á óvart, en jafn­framt glíma menn og menn­ing­ar­heildir enn við til­tölu­lega fast mót­aðar hug­myndir hvor um aðra. Þekk­ing­ar- og skiln­ings­leysi á aðstæðum ann­arra er útbreytt. Fólks­flutn­ingar fara vax­andi, bæði vegna stríða og nátt­úru­ham­fara og líka vegna þess að það vantar fólk til ólíkra starfa. Þörfin fyrir vinnu­afl getur verið í annarri heims­álfu en fyr­ir­tæk­ið, vegna alþjóða­væð­ingar hag­kerfa.

Ógnir

Umhverf­is­spjöll og mengun eiga sér veik­burða landa­mæri og ber þar hæst aukna losun kolefna­ríkra gróð­ur­húsa­loft­teg­unda, ofnýt­ingu trjáa og vax­andi notkun meng­andi efna við jarð­rækt og dýra­eldi. Meng­un­ar­slys á einum stað geta orðið til þess að íbúar fjar­lægra landa þurfa að bregð­ast við á heima­slóð­um, eins og gildir t.d. um mengun hafs­ins. Það sama á við um flest stríð og efna­hag­skreppa í einu ríki dreif­ist eins og kór­ónu­veira víða um lönd.

Svo er komið í líf­tækni­iðn­að­inum að líf­færi má búa til með og auka má líf­fræði­lega hæfni ein­stak­ling­anna með ýmsum hætti. Ein­angrun stofn­fruma og með­ferð er dag­legur veru­leiki á rann­sókn­ar­stofum víða um heimi. Spurn­ingin er þó hverjir munu njóta góðs af. Er ávinn­ing­ur­inn aðeins mögu­legur fyrir allra efn­uð­ustu ein­stak­ling­ana? Hraði nýj­unga í tækni eykst og hægt er að kaupa öfl­uga tölvu­tækni fyrir sífellt lægra verð. Gervi­greind í hug­bún­aði stendur framar hugsun manns­ins á vissan hátt, því gagna­magn og vinnslu­hrað­inn er meiri en manns­heil­ans.

Reiði

Í mörgu ofan­greindu er falin hætta, sem er ekki ósvipuð ógn­inni sem hefur stafað af kjarn­orku og kjarn­orku­vopnum í 77 ár. Því miður eru meiri líkur á slysi nú en þá og ekki síður virð­ast mögu­leiki á að reiðir ein­stak­lingar ýti á takk­ann. Mis­tök við vinnslu í tölvu­tækni, sem er öfl­ugri en manns­heil­inn, og ýmis konar efna- og orku­iðn­aður að kjarn­orku með­tal­inni, geta verið afdrifa­rík. Í því til­liti má horfa til fjölg­unar til­efn­is­lausra skotárása á almennra borg­ara og árásir hryðju­verka­sam­taka. Fyrstu tvær kjarn­orku­spreng­ing­arnar sem voru í Hiros­hima og Naga­saki voru von­andi þær einu. Engu að síður ráða að lág­marki níu rík­is­stjórnir yfir kjarn­orku­vopnum árið 2022 og eru vopnin öfl­ugri en nokkurn tíma áður.

Mönnum hefur tek­ist að koma í veg fyrir frek­ari morð og hörm­ungar af völdum kjarn­orku­vopna, bæði fyrir frum­kvæði ein­stak­linga og sam­taka­máttar margra.

Tveir eðl­is­fræð­ingar voru þar í fremstu röð, Jos­eph Rot­blat (1908-2005), nóbels­verð­launa­hafi og bar­áttu­maður gegn kjarn­orku­vopnum og Albert Ein­stein (1879-1955), höf­undur afstæð­is­kenn­ing­ar­innar og áhrifa­mesti eðl­is­fræð­ingur 20. ald­ar­inn­ar. Þeir voru Pól­verji og Þjóð­verji. Fjöl­þjóð­legur samn­ingur um að hefta útbreiðslu kjarn­orku­vopna frekar en orðið var, var und­ir­rit­aður að fimm helstu stór­veldum jarðar árið 1968. Síðan hafa fjöl­mörg alþjóð­leg sam­tök, sem berj­ast gegn algerri afvopnum kjarn­orku­vopna, bæst við.

Hnatt­væð­ingin er tví­eggjað sverð

Þetta getur verið síð­asta öldin okkar og þetta getur orðið stór­kost­leg öld. Hafa núver­andi fjöl­þjóð­legar stofn­anir getu til að taka á afar erf­iðum mál­efnum sam­tím­ans? Ráða Sam­ein­uðu þjóð­irn­ar, Alþjóða­bank­inn, Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn, G9-hópur níu helstu iðn­ríkja heims, Atlands­hafs­banda­lagið og Alþjóða­við­skipta­stofn­unin við það verk­efni? Eða eru þær stofn­an­ir, sem eru ein­göngu byggðar út frá vest­rænum hags­mun­um, gildum og stjórn­málum fremur en að end­ur­spegla alþjóða­væð­ingu mann­legrar til­veru? Til­veru, sem verður sífellt flókn­ari.

Það er von­andi óþarfi að örvænta. Við getum til dæmis horft til árs­ins 1993 og sig­urs yfir aðskiln­að­ar­stef­unni í Suð­ur­-Afr­íku, sem margir töldu von­laus­an. Hann varð þegar saman komu hæfleikar leið­tog­ans Nel­sons Mand­ela (1918-2013) og sam­taka­máttur fólks, innan lands sem og á heims­vísu. Fjöl­mörg frið­ar­sam­tök eru til í henni ver­öld og nátt­úr­vernd­ar- og umhverf­is­sam­tök sömu­leið­is. Auð­velt er að skipu­leggja fjöl­þjóð­leg sam­stöðu um ýmis mál­efni.

Sam­fé­lags­miðlar

Snjall­símar hafa nú meiri vinnslu­hraða og minni en öfl­ug­ustu tölvur fyrir um þrjá­tíu árum síð­an. Þessar nýj­ungar breyttu sam­skipta­háttum manna og auka upp­lýs­inga­flæði, flæði frétta­miðl­un­ar, þekk­ingar sem og popp­menn­ing­ar. Það er til góðs og það getur verið til ills. Sá veldur er á held­ur. Kunna menn að fara með verk­færið og eru læsir í víðum skiln­ingi þess orðs, eða er ein­falt mynd­mál árang­urs­rík­ast, eins og í bókum fyrir yngstu börn­in?

Hörmu­legt stríð geisar nú í Úkra­ínu og það er nálægt okk­ur. Annað stríð hefur geisað í Sýr­landi í ell­efu ár, en helstu fréttir af því í hinum vest­ræna heimi voru vegna ljós­myndar af drukkn­uðu barni á strönd. Ljós­myndar sem höfð­aði til mynda­smiðs­ins, því þetta hefði getað verið hans eigin barn, en for­eldrar barns­ins voru ekki sátt við mynd­birt­ing­una.

Kyn­slóða­bil í hugsun og hegðun hefur þekkst á öllum tím­um, en mis­jafn­lega mik­ið. Í nútím­an­um, tíma breyt­inga sem eru hrað­ari en þorri mann­kyns fylgist með, eykst þetta bil hrað­fara og því hraðar ef ekki er vel af gáð. Við megum varla nokkurn tíma missa.

Ungt fólk í sam­tím­anum hefur alist upp í tækni­ver­öld og öfl­ugri fjöl­miðlun dæg­ur­menn­ing­ar, þekk­ingar og þekk­ing­ar­leys­is. Þau þekkja reyndar ekki annað en hraða þess tíma sem við lifum á. Hann er hluti af veru­leika þeirra og því okkar þeirra full­orðnu um leið. Fyrir for­ráða­menn ung­menna og kenn­ara getur því hik í eigin símenntun verði nán­ast það sama og að tapa for­ystu­hlut­verk­inu.

Það er alltaf von

Ung­mennin vita oft­ast meira en við höld­um, og reyndar oft­ast meira en þau sjálf halda. Hvernig búum við unga fólkið sem best undir jarð­lífið öðru­vísi en með því að reyna að fylgj­ast með nýj­ungum sjálf? Hægt er að telja upp það sem heims­borg­ar­inn þarf helst að til­einka sér við fyrstu sýn, s.s. tækni- og vís­inda­þekk­ingu, að nokkru leyti í tengslum við nýsköpun og því skap­andi hugs­un. Góð tök á a.m.k. tveimur tungu­mál­um, en góð kunn­átta í móð­ur­mál­inu er reyndar for­senda ann­ars tungu­mála­náms. Menn­ing­ar­læs viljum við vera, hafa þekk­ingu á helstu stofn­unum sam­fé­lags­ins og ákvarð­ana­tök­um. Þekkja heims­þorp­ið, ef það þá stendur undir nafni. Þekk­ingu í hag­fræði þarf að vera til stað­ar, á eigin fjár­mál­um, umhverf­is­vernd og loks starfstengda þekk­ingu og færni.

Fólk þarf líka að vera sam­skipta­hæft, sjálf­stætt, geta starfað í teymi, verið gagn­rýnið og valið sér nám- og starf við hæfi. Enn fremur þarf að gefa svig­rúm til að fræð­ast um það óvænta hvort heldur það eru staf­rænt ofbeldi, kyn­rænt sjálf­stæði, eit­ur­lyf, ein­elti, kyn­þátta­for­dómar eða kyn­líf. Og heil­brigður lífs­stíll er nauð­syn. Segjum þetta gott í bili. Höfum samt líka í huga hvað er gott að kenna í ljósi fjöl­greind­ar­kenn­ingar Howards Gar­dner og að skap­andi hugs­un, sem vinstra heila­hverlið hýs­ir, hefur örvandi áhrif á rök­hugsun hægra heila­hvelis­ins. List-, verk og skap­andi náms­greinar eru því ekki síður nauð­syn­leg­ar.

Hver ætli sé svo heppi­leg­asta umgjörðin um þetta nám? - Það mætti ætla að „nú­tím­inn sé trunta, með tóman graut­ar­haus, hjartað sé hrímað og heil­inn gangi laus“, eins og segir í söng­texta Egils Ólafs­sonar frá því fyrir hátt í hálfri öld síð­an. Er text­inn e.t.v. orð­inn of gam­all til að eiga enn þá við? Ég held það, því sem mann­kyn virð­umst við alltaf finna nýjar og upp­byggi­legar leið­ir.

Höf­undur er grunn­skóla­kenn­ari og fram­bjóð­andi til for­mennsku í Kenn­ara­fé­lagi Reykja­vík­ur.