Reglu­lega ber­ast fréttir af mik­illi ávísun geð­lyfja hér á landi. Það er hins vegar sjald­gæft að sjá umræðu þar sem horft er á ávinn­ing­inn af geð­lyfja­neysl­unni í gagn­rýnu ljósi, eins og Teitur Guð­munds­son læknir gerir í grein­inni Þung­lyndi, með­ferð á villi­göt­um? sem birt­ist í Frétta­blað­inu í byrjun sept­em­ber á síð­asta ári. Hyggst ég leggja út frá grein Teits og spyrja hvort geð­lyfin sem eru notuð í með­ferð þung­lyndis og tveggja ann­arra alvar­legra geð­rask­ana skili þeim árangri sem til er ætl­ast.

Engar vís­bend­ingar

Stefán J. Erlings­son.

Nýlega svar­aði Tom Insel, for­stjóri banda­rísku geð­heil­brigð­is­stofn­un­ar­inn­ar, spurn­ing­unni neit­andi. Insel segir að þótt við höfum á und­an­förnum ára­tugum orðið vitni að sífellt lækk­andi dán­ar­tíðni vegna krabba­meina, heila­blóð­falla, og hjarta- og æða­sjúk­dóma „séu engar vís­bend­ingar um lækkun sjúk­dóms­byrði eða dauðs­falla fyrir nokkurn geð­sjúk­dóm“.

Insel beinir sjónum sínum sér­stak­lega að þremur stórum lang­tíma­rann­sóknum á virkni lyfja­með­ferða við geð­klofa (CATI­E), geð­hvörfum (STEP-BD) og þung­lyndi (STAR*D). Þessar rann­sóknir voru hann­aðar með það að mark­miði að líkja eins og hægt er eftir þeim raun­veru­leika sem læknar standa frammi fyrir frá degi til dags. Var m.a. stuðst við venju­lega sjúk­linga en ekki sér­valda eins og tíðkast í lyfja­rann­sóknum lyfja­fyr­ir­tækja.

Nið­ur­stöður CATIE og STEP-BD voru afleit­ar. Segir Insel að þrátt fyrir öll þau lyf sem nú standi til boða séu fáar vís­bend­ingar um að lang­tíma bata­horfur ein­stak­linga með geð­klofa og geð­hvörf hafi breyst veru­lega á und­an­förnum ára­tug­um.

Skila verri árangri

Ef horft er á STARD rann­sókn­ina er myndin flókn­ari. Eins og Insel bendir á upp­lifðu ein­ungis 31% þátt­tak­enda í rann­sókn­inni rénun (rem­ission) þung­lynd­is­ein­kenna eftir að hafa tekið SSRI þung­lynd­is­lyf í 14 vik­ur. Þetta telst varla góð nið­ur­staða. En eins og fram kemur í bók­inni Mad Sci­ence: Psychi­at­ric Coercion, Diagnosis and Drugs (bls. 223-24) benda rann­sóknir óháðra aðila á STARD gögn­unum til þess að nið­ur­staðan sé í raun miklu verri. Hér gæti legið skýr­ingin á stað­hæf­ingu Teits þess efnis að ekki gangi nægi­lega vel að með­höndla þung­lyndi. „Þrátt fyrir að við eyðum millj­örðum króna árlega í neyslu [þung­lynd­is­lyfja] lætur árang­ur­inn á sér standa“.

Af fam­an­sögðu ætti að vera ljóst að þau lyf sem notuð eru til þess að með­höndla geð­klofa, geð­hvörf og þung­lyndi virð­ast skila mun verri árangri en almenn­ingi hefur verið talin trú um. Ef eitt­hvað er að marka grein­ina Psychi­atry and the Sci­entific Fallacy, eftir sviss­nesku geð­lækn­anna Mich­ael Saraga og Friedrich Sti­efel, er hluti skýr­ing­ar­innar á mis­ræm­inu sú að geð­læknar virð­ast eiga erfitt með að horfast í augu við sann­leik­ann.

Þrátt fyrir afleita nið­ur­stöðu CATIE, STEP-BD og STAR*D rann­sókn­anna, auk ann­arra vanda­mála sem Saraga og Sti­efel til­taka í grein­inni, segja þeir lítið bera á umræðu um að geð­lækn­is­fræðin standi mögu­lega frammi fyrir krísu, að ekki sé talað um „lág­marks hæversku og sjálfs­gagn­rýni“ þegar nið­ur­stöður eru rædd­ar. Tví­menn­ing­arnir klikkja út með því að benda á aug­ljósa stað­reynd: Eng­inn vís­inda­legur grunnur er fyrir yfir­lýs­ingum þess efnis að geð­lækn­is­fræðin hafi á und­an­förnum ára­tugum gengið í gegnum „ótrú­legar fram­far­ir“.

Eins og fram kemur í leið­ara sem birt­ist árið 2012 í Schizophrenia Bul­letin er ekki von á að ástandið batni mikið á næst­unni. Þar bendir H. Christ­ian Fibi­ger, sem hefur m.a. starfað sem hátt­settur yfir­maður hjá Eli Lilly og Amgen, á að sum af þeim grund­vall­ar­vanda­málum sem geð­lækn­is­fræðin stendur frammi fyrir hafi leitt til þess að flest stærstu lyfja­fyr­ir­tækin hafa ýmist stór­lega dregið úr eða hætt þróun nýrra geð­lyfja.

Fibi­ger telur upp nokkur atriði sem mögu­lega geta leitt geð­lyfja­fræð­ina úr þessum ógöng­um, en for­senda þeirra er „auð­mýkt gagn­vart van­þekk­ing­unni sem við stöndum frammi fyrir og vilji til þess að leiða hug­ann að grund­vall­ar­breyt­ingum á geð­lækn­is­fræð­inn­i“.

Hvert stefn­ir?

Þessar hryggi­legu upp­lýs­ingar um stöðu geð­lyfja­fræð­innar og virkni þeirra lyfja sem notuð eru til þess að  með­höndla geð­klofa, geð­hvörf og þung­lyndi hljóta að kalla á umræður um hvert stefna beri í með­höndlun þess­ara rask­ana. Eins og Teitur bendir á í sinni grein eru hags­munir sjúk­ling­anna miklir, enda gæti líf þeirra hugs­an­lega batna veru­lega ef við rötum af þeim villi­götum sem við virð­umst vera á.

Ein leiðin gæti falist í stór­bættu aðgegni að sál­fræði­þjón­ustu. Ef eitt­hvað er að marka nýlegan leið­ara í The Brit­ish Journal of Psychi­atry er aðra útgöngu­leið mögu­lega að finna í breyttri áherslu innan geð­lækn­is­fræð­inn­ar, þ.e. með því að leggja miklu meiri áherslu á það sem ger­ist í sam­skiptum á milli ein­stak­linga í stað þess að ein­blína á hvað hrjáir ein­stak­ling sem er slitin úr félags­legu sam­hengi. Með öðrum orðum þarf að rann­saka félags­legar orsakir geð­rask­ana miklu betur en nú er gert.

Höf­und­ur er doktor í vís­inda­sagn­fræði og hefur lengi glímt við erfitt þung­lyndi og kvíða. Hann er höf­undur grein­ar­innar Glímir geð­lækn­is­fræðin við hug­mynda­fræði­lega kreppu? Um vís­indi og hags­muni.