Tungu­mál er lífæð hverrar þjóðar og sér­hvers mál­hóps þjóð­ríkja í tví- eða fleir­tyngdum lönd­um. Að sjálf­sögðu breyt­ast öll tungu­mál með tíma, ýmist vegna innri þró­unnar eða fyrir áhrif ann­arra tungu­mála. Ferlin eru sum óstýri­lát og ómeð­vituð en önnur eru tján­ing á við­brögðum ein­stak­linga við mál­far­sum­hverf­inu eða með­vituð aðgerð mál­hópa eða stofn­ana sem til­raun til breyt­inga. Hvort tveggja hefur lengi verið liður í sam­fé­lags­þró­un.

Dæmi eru um að tek­ist hefur að semja rit­mál á tal­máls­svæði eða koma í veg fyrir að stór hópur manna hætti að nota til­tekið tungu­mál. Auð­vitað einnig dæmi um hið gagn­stæða. Í hugum flestra er marg­þætt og áköf notkun tungu­máls einn lykla að lang­lífi þess. Ein­kenni lif­andi tungu­máls (ein­kennin eru áreið­an­lega all­mörg) eru meðal ann­ars fjöl­breytt notkun þess í dag­legum sam­skiptum fólks, menn­ing­ar­starfi og opin­berri þjón­ustu. Til þess að halda stöð­unni þarf lág­marks­orða­forða sem mál­vís­indin hafa fellt inn í sínar rann­sóknir og fræði. Það hlýtur að vera far­sælt að orða­val almenn­ings sé marg­slungið og orða­arf­ur, jafnt sem nýyrða­smíði, liti mál­þró­un­ina. Ella verður vax­andi ein­hæfni til þess að arf­leifð tung­unnar nýt­ist of fáum, spenna hverfur úr mál­fari og æ fleiri nýta önnur tungu­mál við að tjá sig.

Til langs tíma litið kann sam­runi tveggja eða fleiri tungu­mála að verða all­víða stað­reynd en það ger­ist þá helst til góðs þeg­ar, og ef, frið­sam­legur og mann­vænn sam­runi þjóða og menn­inga­strauma fylgir breyt­ing­unum þannig að sam­skipti fólks batna og jafn­rétti eykst.

Ég hef kennt mér yngra fólki í skólum og á nám­skeið­um, miðlað þekk­ingu til almenn­ings á marga vegu og skrifað alls konar texta, jafnt skáld­skap sem almennan texta í vís­indum og stjórn­mál­um. Haldið ótelj­andi ræður og erindi. Ég minn­ist á það hér til að leggja áherslu á að við­brögð fólks við þessa iðju, og sam­skipti við margan mann­inn hennar vegna, leyfa mat á farn­aði íslensk­unnar í rúma hálfa öld. Ein­stak­lings­bundið og harla hug­lægt eigið mat.

Í sem stystu máli ein­kennir einkum tvennt stöð­una: Íslenski orða­forð­inn rýrnar og íslenska dags­ins, hvað varðar sagn­orðin mik­il­vægu, verður ein­faldri og geld­ari, hægt en bít­andi. Þess vegna gerir margur góðan mat, gerir tón­list og mynd­list, bækur og leir­muni, gerir brýr, vegi eða jóga og gerir brátt líka ást ef langt verður seilst í fram­hald­inu.

Orð­ræðan um íslensk­una er mik­il­væg og hún er áber­andi. Hug­tökin mál­rækt og rækt­ar­semi sjást víða og lang flestir vilja „tyggja fram­tíð íslensk­unn­ar.“ Deilt er þó um aðferðir við það svo sem „boð og bönn“. Deilt er á orð­ræðu um rangt mál, hæðst að því að ein­hverjir vilja „berja á mál­vill­u­m“, gagn­rýnt að reynt sé að leið­rétta mál­far, samin orða­röð á borð við, „sjálfs­skip­aða íslensku­löggu“ og hug­takið mál­fars­fas­isti (?) stundum notað í umræð­unni. Vönd­uð, jafnt sem gölluð umræða (og öll mál­ræktin lík­a), birtir okkur vafa­laust stöðu íslensk­unnar árið 2100 sem eng­inn sér fyr­ir, enda finnst hvergi upp­skrift að líf­væn­legri íslensku 21. ald­ar.

Hvað má og hvað ekki þegar við reynum að hafa áhrif á þróun tung­unn­ar? Ferlin eru hreint ekki óháð ein­stak­ling­um, sér­fræð­ing­um, mál­fars­hóp­um, stjórn­völdum o.fl. Þróun tungu­mála tel ég að geti ekki verið vél­geng heldur hljóti hún að vera flók­in, mann­leg flétta. Hef aðeins ein skila­boð leik­manns á fyrsta fjórð­ungi nýrrar ald­ar: And­æfum orða­fá­tækt í íslensku. Eldum mat, semjum tón­list, stundum mynd­list, skrifum bæk­ur, búum til leir­muni, smíðum brýr, leggjum vegi, iðkum jóga en setjum ensk­una út fyrir sviga í beð­mál­um.

Höf­undur er rit­höf­undur og jarð­vís­inda­mað­ur.