Í maí síð­ast­liðnum var tekið fyrir í Hæsta­rétti fyrsta for­sjár­málið í langan tíma. Þetta var tæki­færi fyrir dóm­stól­inn til að öðl­ast skiln­ing á þeim vanda sem horfir við í þessum málum í dag, bæði á Íslandi og um heim all­an. Tæki­færi til að leggja traustan grunn að vel­ferð og öryggi barna og beina þeim boðum til lægri dóm­stiga að for­eldra­hlut­verkið fjalli um ást­úð, vel­vild, umhyggju og ábyrgð, ekki líf­fræði. Því miður gerði dóm­stóll­inn ekk­ert af þessu. Í stað­inn tók hann ákvörðun um óbreytt ástand sem er síst til þess fallið að auka traust mæðra og barna til kerfis sem er að bregð­ast þeim.

Þetta mál var eft­ir­tekt­ar­vert fyrir að vera það fyrsta á Íslandi, með upp­haf­legri ákvörðun Hér­aðs­dóms Reykja­vík­ur, sem bar glögg­lega vitni um hættu­lega þróun sem orðið hefur víða um heim. For­sjá var færð til föður sem grun­aður er um kyn­ferð­is­brot gegn barn­inu, á þeim grunni einum að móðir hafi hindrað umgengni barns­ins við hann. Um gjörvalla Evr­ópu og Norð­ur­-Am­er­íku ger­ist það alltof oft að fjöl­skyldu­dóm­stólar skipa föður fulla for­sjá eftir að móðir greinir frá ofbeld­is­hegðun hans gagn­vart barni þeirra. Mæðrum er refsað fyrir að vekja athygli rík­is­ins á ofbeldi gegn börnum og öryggi barna er huns­að.

Þó að Lands­réttur hafi snúið þess­ari skelfi­legu nið­ur­stöðu við, þrátt fyrir að hafa líkt og hér­aðs­dómur litið fram­hjá hegðun föð­ur­ins, var það ákvörðun Hæsta­réttar að fjalla um dóms­nið­ur­stöð­una. Vonir stóðu til þess að áhyggjur Hæsta­réttar beindust að upp­haf­legu ákvörð­un­inni og ætl­unin væri að senda skýr skila­boð til Hér­aðs­dóm­stóla um að slíkur fjand­skapur í garð kvenna og barna væri ekki umbor­inn. En í stað þess að skoða og gagn­rýna hvernig fjöl­skyldu­rétt­ar­kerfið bregst, valdi Hæsti­réttur að bregð­ast með sama hætti.

Hæsti­réttur hefði átt að nýta úrræði sín til að öðl­ast nákvæman skiln­ing á því hvað er að ger­ast í for­sjár­málum um heim allan og hvernig þessir þver­þjóð­legu straumar hafa fundið sér far­veg inn í íslenska dóm­stóla. Í Banda­ríkj­unum er áætlað að um 58.000 börn séu þvinguð ár hvert inn í ótryggar aðstæður af fjöl­skyldu­dóm­stól­um. Sú stefna hefur leitt til hörmu­legrar nið­ur­stöðu þar sem hættu­legir feður myrða börn í kjöl­far þess að þeim er veitt full for­sjá eða umgengni við börnin án eft­ir­lits.

Tvö laga­frum­vörp liggja nú fyrir hjá lög­gjaf­ar­vald­inu í Penn­syl­vaníu og New York fylkjum sem ætlað er að vinna gegn þessu fyr­ir­bæri. Frum­vörpin eru nefnd, „Kayden’s Law“ og „Kyra’s Law“ eftir tveimur börnum sem myrt voru af feðrum sínum vegna þess að fjöl­skyldu­dóm­stólar þess­ara fylkja brugð­ust. Hæsti­réttur hefði átt að vera með­vit­aður um að ákvörðun Hér­aðs­dóms Reykja­víkur sendi Ísland rak­leitt inn á þessa skelfi­legu braut, og hefði átt að leit­ast við að setja for­dæmi sem kæmi í veg fyrir að við þurfum að feta í þau hræði­legu fót­spor að nefna nýja lög­gjöf eftir myrtum börnum. En það gerði hann ekki.

Upp­haf­leg ákvörðun hér­aðs­dóms var undir áhrifum hrak­innar kenn­ing­ar, „Parental Ali­enation Syndrome (PAS)“ sem fær dóm­ara til að trúa því að mæður séu í eðli sínu svikular og und­ir­förul­ar, að þær hindri normalíser­aða umgengni við föður af ill­girni, fremur en vegna þess að þær hafi áhyggjur af öryggi barns­ins. Að minnsta kosti tvö önnur for­sjár­mál eru nú í umfjöllun Hér­aðs­dóm­stóla þar sem þess­ari kenn­ingu er beitt gegn mæðrum sem reyna að verja börn sín frá ofbeld­is­mönn­um. Hugs­un­ar­hátt­ur­inn er greini­lega afhjúp­aður á fyrstu stigum máls­með­ferð­ar, þar sem í öðru for­sjár­mál­inu er lög­heim­ili fært til bráða­birgða til föður sem beitir ofbeldi, en í báðum mál­unum eru frá­sagnir af heim­il­is­of­beldi mark­visst tor­tryggðar í for­sjár­hæfni­mati dóm­kvaddra mats­manna.

Fyrir liggur yfir­gnæf­andi fjöldi rann­sókna sem sýna að ekki ein­ungis er PAS vís­inda­lega ógild kenn­ing, heldur grefur hún undan bæði inn­lendri lög­gjöf og alþjóð­legum samn­ingum um rétt­indi barna. Af þessum ástæðum hafa ný barna­lög á Spáni bannað notkun á PAS fyrir þar­lendum fjöl­skyldu­dóm­stól. Spænska lög­gjöfin leggur sér­staka áherslu á hættu­leg áhrif hug­taks­ins og var samin með það að mark­miði að vinna gegn staðalí­myndum og for­dómum í garð kvenna, bæði í vel­ferð­ar­kerf­inu og fyrir dóm­stól­um, sem leiða end­ur­tekið til þess að börn eru þvinguð í hættu­legar aðstæð­ur. Viku áður en Hæsti­réttur Íslands fjall­aði um áður­nefnt for­sjár­mál, var það Hæsti­réttur Ítalíu sem sýndi hvernig æðsti dóm­stóll ætti að haga sér, þá sjaldan hann tekur fyrir for­sjár­mál. Hinn ítalski Hæsti­réttur við­ur­kenndi og fjall­aði með virkum hætti um hvernig kerfið bregst, og tók ákveðið á þeim vanda sem hlýst af notkun PAS. Dóm­stóll­inn dró einkum fram þá djúp­stæðu kven­fyr­ir­litn­ingu sem felst í hug­tak­inu, þar sem það útheimtir að rétt­ar­á­kvörðun byggi á því hverjir ein­stak­lingar eru, en ekki á hátt­semi for­eldris til hins betra eða verra. Karl­mönnum sé með því úthlutað for­rétt­indum ein­göngu fyrir að vera karlar en konur alltaf álitnar tor­tryggi­legar vegna þess að þær eru kon­ur.

Það eru þessar rót­grónu og ósann­gjörnu hug­myndir um karla og konur sem knýja einnig áfram umgengn­is­rétt­ar­menn­ingu (e. pro-contact cult­ure), sem hefur sligað barna­vernd­ar­kerfin hér á Íslandi og í kringum hnött­inn. Líf­fræði er það sem hefur vægi innan þess­ara kerfa, ekki hegð­un. Þó kald­hæðn­is­lega sé það ein­ungis karl­kyns líf­fræði sem fær úthlutað þessum for­rétt­ind­um. Þrátt fyrir að konur eigi megnið af líf­fræði­legu vinn­unni ásamt þung­anum af umönnun barna, hefur þeirra líf­fræði ekki sama vægi í kerf­inu.

Vegna þess hversu umgengn­is­rétt­ar­menn­ingin er sterk, er það að koma á umgengni, en ekki að skapa öruggt og gott umhverfi fyrir börn, orðið að mark­miði dóm­stóla. Það að ein­blína á þetta hefur leitt til þess að umgengn­is­fyr­ir­komu­lagið sjálft er orðið mæli­kvarð­inn á vel­ferð barna, í stað góðra tengsla for­eldris við barn. Ef að móðir full­yrðir að fað­ir­inn sé hættu­legur mað­ur, er ekki litið þannig á að hún sé að gera hið rétta með því að vernda barn sitt, heldur að hún standi í vegi fyrir mark­miðum dóm­stóls­ins. Vís­bend­ingar um hegðun föður sem kemur í veg fyrir þetta sama mark­mið, eru ítrekað huns­að­ar, gert lítið úr þeim eða þær afsak­að­ar. Vís­bend­ingar um hegðun hans skapa nauð­syn þess að draga heil­indi móður í efa. Hin gam­al­kunna sögu­skýr­ing um reiða konu í hefnd­ar­hug verður sjón­ar­horn dóm­stóls­ins.

Í afstað­inni fyr­ir­töku Hæsta­réttar Íslands, spurðu dóm­arar ekki hvaða ráð­staf­anir móð­irin gerði til að tryggja öryggi og vel­ferð barns­ins, heldur spurðu þeir hvers vegna hún var ekki að sjá til þess að „eðli­leg“ umgengni við föður færi fram. Þetta er það sem umgengn­is­rétt­ar­menn­ing ger­ir; end­urstillir hugsun dóm­stóla, frá öryggi og vel­ferð barna, að því að bæta úr gremju karla sem móðir telur að sýni hættu­lega hegð­un. Réttur barna er fjar­lægður frá þeim og hann afhentur körlum sem beita ofbeldi.

Í júní árið 2020 birti breska dóms­mála­ráðu­neytið skýrslu, „The Harm Report“, sem útli­staði nákvæm­lega hvernig þessi umgengn­is­rétt­ar­menn­ing, bæði innan fjöl­skyldu­dóm­stóla og vel­ferð­ar­kerf­is, stofnar lífi barna í hættu. Skýrslan dregur fram hvernig kerfið er hel­tekið af þeirri trú, að vöntun á normalíser­aðri umgengni við föður sé skað­legri barn­inu en hverskyns ofbeldi sem fað­ir­inn beit­ir. Þessi trú gerir það nán­ast úti­lokað fyrir mæður að vernda börn sín frá mönnum sem beita ofbeldi.

Með dómi Hér­aðs­dóms Reykja­víkur árið 2020 var föður í öðru máli dæmt lög­heim­ili barns, þar sem þó lá fyrir rök­studdur grunur um kyn­ferð­is­brot hans gegn barn­inu, en auk þess áverka­vott­orð sem sýna lík­am­legt ofbeldi föð­ur­ins gegn móð­ur. Hér­aðs­dómur kann­aði ekki vilja barns­ins í mál­inu en Lands­réttur sem stað­festi síðan nið­ur­stöð­una fór ekki að vilja þess varð­andi skýrar óskir um sam­vistir með móð­ur, jafn­vel þó barnið hafi náð þeim aldri sem almennt er tal­inn nægi­legur til að afstaða þess sé lögð til grund­vallar dómi. Í beiðni móður um áfrýj­un­ar­leyfi til Hæsta­réttar þann 5. júlí síð­ast­lið­inn er bent á að það brjóti almennt í bága við grund­vall­ar­reglu barna­rétt­ar, eins og fram kemur í Barna­sátt­mála Sam­ein­uðu þjóð­anna, og rétt barns til að tjá sig um mál sam­kvæmt íslenskum barna­lögum, að líta fram­hjá vilja þess. Hæsti­réttur hafn­aði áfrýj­un­ar­beiðn­inni í ágúst síð­ast­liðnum og sá ekki að úrslit máls­ins hefðu veru­legt almennt gildi né að það varð­aði sér­stak­lega mik­il­væga hags­muni móð­ur­inn­ar.

Það und­ir­strikar enn frekar menn­ing­ar­lega bresti innan dóms­kerf­is­ins í for­sjár­mál­um, að Hæsti­réttur hafi sam­þykkt áfrýj­un­ar­beiðni ætl­aðs ofbeld­is­manns, eins og hann gerði í mál­inu sem flutt var í maí, en hafi hafnað áfrýj­un­ar­beiðni þol­anda ofbeld­is, eins og hann gerði í ágúst.

Hæsti­réttur ætti að vera dóm­stóll sem stundar af alvöru krítíska grein­ingu á þeim hug­tökum sem beitt er í for­sjár­mál­um, auk þess að fjalla um við­brögð dóms­kerf­is­ins sjálfs við þessum hug­tök­um. Það ætti að vera til­gang­ur­inn þegar hann sam­þykkir að taka for­sjár­mál fyr­ir. Hæsti­réttur ætti að leit­ast við að þekkja og skilja van­kanta kerf­is­ins í heild sinni , sam­hliða því að þróa víð­tæk­ari hug­mynda­fræði um gildi for­eldra­hlut­verks­ins og upp­eldis barna, og mik­il­vægi þeirra fyrir heil­brigði íslensks sam­fé­lags. Nota þannig vægi sitt til að senda sterk skila­boð til lægri dóm­stóla um þessi mál.

Það er röð spurn­inga sem dóm­arar Hæsta­réttar hefðu átt að velta upp varð­andi þetta for­sjár­mál en þeir létu ósvar­að:

Hvers vegna metur dóms­kerfið líf­fræði fram yfir hegðun feðra?

Er það til bóta fyrir íslenskt sam­fé­lag að gerðar séu minni kröfur til föð­ur­hlut­verks­ins? Hvers vegna væntum við minna af körlunum okk­ar?

Er það sann­gjarnt gagn­vart börnum að dregið sé úr kröfum sem gerðar eru um gæði þeirra barn­æsku? Hvernig mun það hindra þroska þeirra?

Hvaða gildi hefur sú hug­mynda­fræði að normalísera umgengn­is­rétt? Er þessi hug­mynda­fræði smíðuð í þágu barna, eða til að verja hús­bónda­vald karla?

Hvers vegna tekur rétt­ar­kerfið heim­il­is­of­beldi ekki alvar­lega?

Hvers vegna þvingar ríkið börn til sam­skipta við þá karla sem hafa beitt þau ofbeldi? Ríkið myndi ekki þvinga brota­þola nauðg­unar til að búa með árás­armann­in­um, hvers vegna er það gert við börn?

Hefur rétt­ar­kerfið hald­góðan skiln­ing á ofbeld­is­hegðun og sál­fræði ofbeld­is?

Er rétt­ar­kerfið með­vitað um hvernig menn sem beita ofbeldi nota kerfið sem vopn gegn börnum sínum og fyrrum maka?

Hvers vegna er tor­tryggni og fjand­semi í garð kvenna svo rót­gróin í rétt­ar­kerf­inu?

Þetta er allt ræki­lega fram komin gagn­rýni á kerfið sem Hæsti­réttur hefði í það minnsta átt að gefa sér tíma til að íhuga. Sér í lagi, hefði Hæsti­réttur átt að vera for­vit­inn um hvers vegna hér­aðs­dómur tók í upp­hafi svo órök­rétta og sið­ferð­is­lausa ákvörð­un, og leit­ast við að skilja hvernig kerfið er orðið svo spillt að mögu­legt væri að taka slíka ákvörð­un.

Grimmd af hálfu stofn­ana er sjaldan byggð á ber­sýni­legri ill­girni, heldur er henni við­haldið þegar aðilar innan kerf­is­ins ein­fald­lega neita að hugsa. Þegar þessir aðilar beygja sig undir ríkj­andi menn­ingu gagn­rýn­is­laust og neita að spyrja sjálfa sig hvers vegna þeir taka þær ákvarð­anir sem þeir gera. Dóm­stólar á Íslandi, barna­vernd­ar­kerfið og Sýslu­menn þjást öll af þessum skorti á sjálfs­gagn­rýni.

Hæsti­réttur tók fyrir mál sem hefur mjög djúp­stæðar afleið­ing­ar; mál sem fjallar um með­ferð íslensks sam­fé­lags á sínum ber­skjöld­uð­ustu, um gildi for­eldra­hlut­verks­ins, um mik­il­vægi vel­ferðar barna, um hvernig kerfi sem gert er til að vernda börn gerir end­ur­tekið hið gagn­stæða, og hann sýndi ekki snefil af áhuga á neinu af þessu.

Þess í stað tók dóm­stóllin mátt­lausa ákvörðun til varnar óbreyttu ástandi. Hann stað­festi nið­ur­stöðu Lands­réttar með óyggj­andi hætti, fékk móður fulla for­sjá til þess að raska ekki þeim aðstæðum sem barnið þekkir, en úrskurð­aði barnið í aukna eft­ir­lits­lausa umgengni við hættu­lega föð­ur­inn. Með þess­ari ákvörðun er staða­hæft enn frekar að fað­erni sé ein­göngu bundið við líf­fræði og að það veiti föð­urnum til­tek­inn rétt óháð hegðun hans.

Með þess­ari ákvörðun brást Hæsti­réttur í því hlut­verki sínu að setja nýtt for­dæmi sem myndi taka á hrotta­legum ágalla í ákvörðun hér­aðs­dóms. Hann brást í því að skapa örugg­ara og traust­ara sam­fé­lag fyrir börn á Íslandi, brást í að þroska skiln­ing á almennu gildi þessa örygg­is, brást í því að efla traust þeirra kvenna og barna til rétt­ar­kerf­is­ins sem búa við ótryggar heim­il­is­að­stæð­ur.

Sig­rún Sif Jóels­dóttir starfar við rann­sóknir sem verk­efna­stjóri hjá Mennta­vís­inda­sviði Háskóla Íslands og er tals­kona sam­tak­anna Líf án ofbeld­is.

Grant Wyeth er stjórn­málarýnir og pistla­höf­undur hjá The Diplom­at.